“Bir faiz”-in qulları?: Siyasətçilər və iqtisadi elita

Praktiki olaraq son illər ərzində bütün qərb dünyasında milyonlarla insan küçələrə çıxmağa və real demokratiya tələb etməyə başladı. Bu kütləvi nümayişlər dalğası şimali Afrika ölkələrində başlasa da, tezliklə o Avropanın böyük bir hissəsini –Yunanıstanı,Portuqaliyanı, İslandiyanı da əhatə etdi, sonra isə şimali Amerikaya qədər gedib çıxdı. Bu beynəlxalq etiraz hərəkatının ən populyar şüarı Nobel mükafatı laureatı Cozef Stiqlics-in əsərindən çıxarılmış “Biz 99%-ik” şüarı oldu. Bu şüarda geniş yayılmış, müxtəlif ölkələrin hökumətlərinin bütün cəmiyyətin deyil, yalnız bir ovuc varlının maraqlarına xidmət etməsi abu-havası ifadə olunur. Demokratiyanın lazımı şəkildə işləməməsi və yalnız varlıların maraqlarına xidmət etməsi ideyasının özü yeni yaranmayıb. 2004-cü ildə Kolin Krauç özünün bu məsələ haqda ən maraqlı kitablarda sayıla biləcək “Post-demokratiya” əsərini nəşr etdirdi. Özünün çox illik işlərinin nəticələrini ümumiləşdirən müəllif kitabda izah edir: necə olur ki, Qərb ölkələrində müntəzəm keçirilən seçkilərə baxmayaraq, siyasi xadimlər həqiqətdə əhalinin çoxluğunun maraqlarını təmsil etmir.

Krauç iddia edir ki, işçi sinfin təmsil edilməsi dərəcəsi qrafikdə parabola trayektoriyası üzrə hərəkət edir. İknci Dünya müharibəsindən sonra işçilər təşkilatlanmağa və tələblərini işçi partiyaları vasitəsilə irəli sürməyə başladılar. İşçilər dövlət hakimiyyəti sisteminə və təmsilçiliyə ən yüksək təsirə 1970-ci illərdə nail oldular, o zaman dövlət onların hüquqlarını tanıdı və əhəmiyyətli həcmdə sosial nemətlərlə təmin etdi. Qloballaşma prosesinin güclənməsi müharibədən sonra yaranmış bu paradiqmanı çox dəyişdirdi. Sənaye işçiləri inkişaf edən ölkələrə keçirilmiş iş yerlərini itirməyə başladılar, multimilli kompaniyalar isə bu dövr ərzində böyük səlahiyyət qazanmağa başladılar, bu gün də həmin səlahiyyəti özlərində saxlayırlar. Krauç iddia edir ki, siyasi təmsilçilik də bütünlükdə həmin parabolik trayektoriya üzrə hərəkət edir və onun fikrincə həmkarlar ittifaqlarının zəifliyi və eyni zamanda multimilli korporasiyaların gücünün artması demokratik prosesin özünü dəyişdirib. İşçilər əhalinin çoxluğunu təşkil etsə də, bugün siyasi xadimlər yalnız səhmdarların və iri korporasiyaların rəhbərliyinin maraqlarına xidmət edir. Krauç hesab edir ki, siyasətçilər iqtisadi elitaya işləyirlər.

Bugün Krauçun baxışlarını getdikcə daha çox sadə vətəndaşlar, eləcə də alimlər bölüşməyə başlayır. İndi bizim demokratiyanın mahiyyəti haqda həm şəhər küçələrində, həm də elmi mühitdə aktiv şəkildə debatlar keçirilir. Dissertasiya üzərində işləyərkən “Occupy Wall-street” hərəkatının əsas şüarlarından olan Krauçun tezislərini təsdiqləmək və ya inkar etmək üçün bir il statistik məlumatlar toplamalı oldum.

Mən bu haqda tezislərdən başladım ki, istənilən siyasi qərar digər qrupun hesabına müəyyən qrup üçün sərfəli olmalı və vəziyyətini yaxşılaşdırmalıdır.Məsələn, Fransua Olland 1 milyon avro məbləğindən yüksək əmək haqqı üçün 75% gəlir vergisi tutulmasını təklif etmişdi ki, əldə ediləcək vəsaiti sosial xidmətlərin inkişafına yönəltsin, bundan həmin xidmətlərin əsas alıcıları olan əhalinin kasıb təbəqəsi əsas xeyir qazansın. Bu halda onu demək olar ki, əhalinin kasıb təbəqəsi  “daha çox əlverişli şərait yaradılmış” təbəqədir. Digər tərəfdən, dövlət bank səhmlərinin dəyərinin düşməməsi üçün əlavə vergilər artırdıqda, əhalinin “daha çox əlverişli şərait yaradılmış” təbəqəsinin varlı təbəqə olduğunu söyləmək olar, çünki, maliyyə müəsissələrinin əsas payına məhz onlar sahibdirlər. Bəzi siyasi təşəbbüslər (məsələn, dövlətin ali təhsil sistemi) əsasən əhalinin orta gəlirli təbəqəsinə yönəldilmişdir. Əgər ölkə vətəndaşlarını onların gəlirlərinə uyğun düzsək, görərik ki, siyasi təşəbbüslərin bu üç növü, uyğun olaraq, üç “daha çox əlverişli şərait yaradılmış” qrupun xeyrinə yönəldilib.

                  Qrafik 1. Daha əlverişli şərait yaradılmış qruplar müxtəlif siyasi təşəbbüslərdə.

Burada siyasi təşəbbüslərin yuxarıda qeyd etdiyimiz tiplərini həyata keçirən zamanı “daha əlverişli şərait yaradılmış” üç qrup aydın təyin olunur. Varlılara qoyulmuş vergilərin artırılması ilk növbədə kasıbların xeyrinə olur, çünki, onlar daha az vergi ödəyir və büdcə xidmətlərindən maliyyələşdirilənlərdən daha çox mənfəət qazanırlar. Dövlət universitetləri ilk növbədə orta təbəqənin xeyrinə olur, çünki, həmin halda varlılar aldıqları təhsil xidmətlərinə görə daha çox pul ödəyirlər, kasıblar isə, buna görə daha az ödəsələr də, həm də təhsil xidmətlərindən çox az istifadə edirlər (çünki, onlar adətən orta məktəbi bitirirlər). Səmdarların rifah halının qorunması üzrə siyasi təşəbbüslər də uyğun olaraq məqsədyönlü şəkildə hərəkət edir. Ənənəvi nəzəriyyələrə əsasən, iki siyasi partiyası olan ölkədə hər iki partiya orta təbəqəli seçiciyə istiqamətlənir – və bu təbəqə onların “daha əlverişli şərait yaradılmış” təbəqəsi olur. Son tədqiqatlar hər iki partiya üçün hədəf olan qrupun müəyyən edilməsi (məsələn, sosial-demokratlar kasıbların maraqları üzrə daha çox hərəkət edir,nəinki mühafizəkarlar) zamanı siyasi ideologiyaların vacibliyini göstərdi. Tədqiqatın gedişi zamanı qarşımda 3 əsas məsələ dayanmışdı: 1) hər bir siyasi ideologiya üçün  “daha əlverişli şərait yaradılmış” qrupu müəyyən etmək; 2) müəyyən vaxtdan sonra bu qrupların nə qədər dəyişdiyini analiz etmək; 3) həmkarlar ittifaqlarının və multimilli kompaniyaların güclənməsinin həmin qrupların tərkibinə təsir edib-etməməsini araşdırmaq.

Mən World Value Survey-in (sosail-mədəni,dini və siyasi dəyərlər və cərəyanların kross-milli araşdırılması məqsədilə təşkil edilmiş tədqiqat seti) İƏİT (İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı) ölkələri üzrə rifah, gəlir və digər sosial-iqtisadi göstəricilər haqda informasiya saxlayan tədqiqatlarının məlumatlarını istifadə etdim. Sonra bu məlumatları elə həmin ölkələr üzrə makroiqtisadi dəyişənlərə (adam başına düşən ÜDM səviyyəsi, əmək haqqı formasında milli gəlir faizi və s.), həmçinin, partiyaların hökumətdə orientasiyasını ölçən siyasi ideologiya indeksi ilə əlaqələndirdim. Bütövlükdə, 1981-ci ildən 2009-cu ilə qədər olan dövr ərzində 100 000 dən çox müşahidənin nəticələrindən ibarət məlumatlar bazasını toplaya bildim.

Bu məlumatlar bazasını əldə edəndən sonra daha əlverişli şərait yaradılmış qrupu hesablamaq üçün bir neçə  reqressiv araşdırma apardım. Mən siyasi xadimlərin əhalinin varlı və ya kasıb təbəqəsinə meyl etməsi səbəbləri ilə birlikdə digər makroiqtisadi amillərin təsir ehtimalını da nəzərdən keçirməyə çalışdım, və istədim aydınlaşdırım ki, həqiqətənmi, siyasi partiyalar müxtəlif əlverişli şərait yaradılmış qrupları təmsil edirlər. Reqressiv araşdırmaların koeffisentləri artıq məndə olandan sonra, sadə cəbrin köməkliyi ilə daha əlverişli şərait yaradılmış qrupu tapmaq olar.

Exstrapolyasiya texnikasından istifadə edərək, qərb demokratiyasının 1970-ci illərdə həqiqətən də daha təmsilçi olub-olmamasını analiz etməyə çalışdım. Bunun üçün müxtəlif siyasi ideologiyalı partiyaların daha əlverişli şərait yaradılmış qruplarının analizini apardım.

Qrafik 2. İkinci qrafik müxtəlif siyasi partiyaların 1975-ci ildə hansı əlverişli şərait yaradılmış qruplarının olduğunu göstərir.

Gördüyümüz kimi, 1975-ci ildə sol mərkəzçilər, mərkəzçilər və sağ mərkəzçilər arasında müəyyən fərq müşahidə edilmişdir. Sol-mərkəzçi partayalar başlıca olaraq əhalinin kasıb təbəqəsinin rifahı naminə hərəkət ediblər, sağmərkəzçilər isə zəngin təbəqənin xeyrinə. Mərkəz partiyalar isə, gördüyümüz kimi, mərkəzdə dayanıblar – onlar əsasən orta gəlirli seçicinin xeyrinə hərəkət ediblər. Müxtəlif istiqamətli siyasi partiyaların uyğun olaraq müxtəlif sosial qrupları təmsil etdiyi sağlam demokratiyanının şəkli belədir.

Bəs vəziyyət indi necədir? Üçüncü qrafik siyasi partiyaların 2009-cu ildə başlıca olaraq hansı qrupların rifahı üçün çalışdıqlarını ifadə edir. Və gördüyümüz kimi, burada onlar arasında faktiki olaraq heç bir fərq yoxdur. Onların hamısı, həm sol mərkəzçilər,həm mərkəzçilər, həm də sağ mərkəzçilər ən varlıların - əhalinin 1 %-nin-  rifahı üçün çalışırlar.

Qrafik 3. Müxtəlif siyasi ideologiyalı partiyaların “daha əlverişli şərait yaradılmış” qrupları

Belə dəyişikliklər tədricən, amma fasiləsiz baş verirdi – özü də bu bütün partiyalara aiddir (qrafik 4-ə bax.). Dəyişikliklər əvvəllər 80 %-in rifahı üçün çalışan mühafizəkarlardan da yan keçmədi, indi onlar əhalinin 1%-nin rifahına xidmət edirlər. Amma ən çox dəyişikliklər sol mərkəzçilərdə baş verdi – bir vaxtlar onlar aşağı gəlirli vətəndaşların maraqlarını müdafiə edirdilər, indi isə praktiki olaraq mühafizəkarlardan heç nə ilə fəqlənmirlər. Keyfiyyət perspektivləri baxımından sol mərkəzçi partiyaların belə böyük dəyişikliyi iqtisadi böhrandan sonra 70-ci ortalarında sosial-demokratiyada baş verən fundamental dəyişikliklərlə əlaqədar ola bilər.

Qrafik 4. “Daha əlverişli şərait yaradılmış qruplarıın” dəyişməsi (Mavi sahə - məlumatların ekstrapolyasiyasıdır).

Mən həmçinin partiyaların əhalinin daha varlı təbəqəsinin rifahı üçün çalışmaları və digər dəyişənlər üçün bəzi asılılıqları müəyyən edə bildim. Xüsusilə, görünür, burada həmkarlar ittifaqlarının zəif olması amili ilə kapitalistlərin milli gəlirin daha böyük hissəsini əldə etməsi faktı arasında əlaqə var. Amma qeyd etdiyimiz vəziyyətdə korelyasiya səbəb bildirmir. Ona görə hələ aydın deyil, həmkarların güclənməsi siyasi xadimlərin əhalinin kasıb təbəqəsinin maraqlarına xidmət etməyə hazır olduqlarını bildirir yoxsa, əksinə, siyasi xadimlərin əhalinin varlı təbəqənin xeyrinə fəaliyyəti həmkarlar ittifaqlarını zəiflədir? Bütün bunlar milli gəlirdə kapitalın payına da aiddir- aydın deyil, bu səbədir yoxsa nəticə. Bundan əlavə, nəzərə almaq lazımdır ki, bu məlumatlar kütlə mediası, maliyyə sektoru və ya lobbistik qrupların rolu anlayışlarına uyğun gəlmir. Onlar sadəcə bizə göstərir ki, qərb demokratiyaları artıq əhalinin çox hissəsinin maraqlarını  təmsil etmirlər, amma niyə belə olduğunu izah etmirlər. Bununla belə, bu məlumatlar bizə “Biz 99%-ik” şüarını istifadə edən bütün hərəkatların doğruluğunu nümayiş etdirir. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı ölkələrinin siyasi xadimləri daha çoxluğun maraqlarını təmsil etmirlər – onlar öz fəaliyyətlərini yalnız iqtisadi elitanının, 1 %-in maraqları üzərinə fokuslayırlar. Qlobal hərəkatların yeni dalğası real demokratiyanı bizə qaytara biləcəkmi? Bunu biz özümüz yaxın illərdə biləcəyik.

Pablo Torixa

Mənbə : Newleftproject

Tərcümə Günel Muradova