Tərcüməçinin önsözü: Maya
sivilizasiyası nəyə görə məhv olub? Bəlkə bunun günahkarı iqlim dəyişiklikləridir?
Bəlkə günəşin aktivliyi və ya hər hansı başqa bir astronomik kataklizm? Nə qədər
qəribə olsa da, XX əsrdə orta əsr maya irsinə
kütləvi maraq adətən bu yaxınlarda qırğına məruz qalmış müasir
hindi-mayalıların mədəniyyətinə və taleyinə heç bir maraq oyatmırdı.
2013-cü ilin mayı. Məhkəmə zalında
çox qoca bir kişi əyləşib, və ona ünvanlanmış ittihamları dinləyərək dua
pıçıldayır. Onu hindi-mayalıların soyqırımında ittiham edirlər... Hindi kəndlərini
yandıran, bütün əhalini başdan-ayağa qıran, “qorxunc fikirlərə yoluxmuş” əsgərlər.
Bu şəkil Amerikanın konkistadorlar tərəfindən işğal tarixindən deyil – bu
XX əsrin sonu və “kommunizmlə mübarizədir”.
“Kommunist üsyançılara” qarşı olan
müharibə genosid, yəni, xalqın düşünülmüş qırğını – etnik əlamətinə görə
insanların məhvi kimi izah edilə bilərmi? Edilə bilər, əgər həmin ölkədə praktiki
olaraq bu xalqın bütün nümayəndələrini “kommunist üsyançı” hesab etsəydilər.
Qvatemalada fəaliyyət göstərən
marksist “Yoxsulların üsyançı ordusu”nun (Ejército
Guerrillero de los Pobres) döyüşçülərinin 90%-dən çoxu
hindi-mayalı idi. Dinc əhaliyə gəldikdə isə, sağların ölüm eskadronunun
komandirlərindən biri lap orta əsr səlibçisi kimi demişdi: “Onların hamısı
başdan-ayağa kommunizm ideyalarının təsiri altındadırlar, əgər uşaqdırlarsa –
onlar böyüyəcəklər və kommunizm xəstəliyini yayacaqlar”. Qvatemala ordusunun
demək olar ki, tamamilə ispan müstəmləkəçilərinin ağ nəslindən, onun qurbanlarının
isə əsasən çoxsaylı qrupunu mayalılar təşkil edən hindilər olması ilə əlaqədar
olaraq, Qvatemalada baş vermiş qırğın barəsində adətən “genosid” sözü işlədilir.
“Kommunist mayalıların” məhvində prezident Rios Montt xüsusilə fərqlənirdi –
“yoxsullar ordusuna” qarşı xalqın daxilində olan “partizan bazasını” – yəni,
dinc əhalini məhv etmək taktikasını məhz onun dönəmində xüsusi aktivliklə tətbiq
edirdilər.
Bununla belə, Rios Mintt özünü qatı
xristian sayırdı. O, hakimiyyətə gəlməmişdən qabaq televiziyada dini verilişlər
aparırdı, “Tanrının hikməti” yevangelist cəmiyyətin keşişi idi və nəticədə hərbiçilərin
bütün vəhşiliklərinə Bibliyadan sitatlarla haqq qazandırırdı. Rios Montt özünü
tanrının göstərişi ilə hərəkət edən “aydın” hesab edirdi (indi də belə hesab
edir). O, XX əsrin 80-ci illərində geniş yayılmış “yandırılmış torpaq
taktikasına” məhz belə “göstərişlərlə” haqq qazandırırdı. Bu “göstərişlər”
hindi-mayalıları torpaqlarından qovmağa, həmin torpaqların dərhal ağ müstəmləkəçilər
tərəfindən tutulmasına imkan verirdi – bu şəkildə tanrı onları xristian səylərinə
görə “mükafatlandırırdı” (hər halda Rios Montt belə hesab edirdi). Bu insan
Ronald Reyqanın dostu və favoriti idi və regionda “demokratiyanın dayağı”
sayılırdı.
Qvatemalanın keçmiş prezidentinin məhkəmə
prosesi təxminən artıq 15 ildir ki davam edir. Bu ilin may ayında o genosidin təşkilində
təqsirli bilindi və 80 il azadlıqdan məhrum edildi, amma 10 gündən sonra
hansısa bir rəsmi prosedurun pozulması səbəbindən (növbəti dəfə) məhkəmə qərarını ləğv
etdi və işin lap başdan yenidən baxılmasına göstəriş verdi. Bütün şahidlər
yenidən məhkəməyə gəlməli və qohumlarının zorlanması, onlara qarşı işgəncə tətbiq
edilməsi və öldürülməsi haqda verdikləri ifadələri yenidən təkrar etməli idilər.
Məhkəmə hökmünün ləğv edilməsi Meksikada və Qvatemalada kütləvi etirazlara səbəb
oldu. Rios Montt-un artıq 86 yaşı var, və çox güman ki, çoxları onun hökm
çıxarılana qədər öləcəyinə ümid edir. Eyni zamanda onun silahdaşlarının (ordu
zabitləri və ölüm eskadronlarının komandirləri) çoxu “yoxa çıxır” və ya qəfldən
“intihar edirlər”.
Məsələ bundadır ki, genosiddə ittiham
olunmaq faktının özü çoxları üçün olduqca təhlükəli misal yarada bilər. Axı
“aydın” olan Rios Montt bu cinayətlərdə onların da əli olan, özünün şimali
amerika himayədarlarının əlində sadəcə “piyada” olub. Məhsuldar düzənliklərdən
çətin keçilən dağlıq ərazilərə sıxışdırılmış qvatemalalı mayalılar isə
qeyri-qanuni immiqrant olmaq və bir gün “ Bəyənmirsən? Rədd ol evinə” sözlərini
eşitmək üçün Meksikaya, daha sonra isə ABŞ-a üz tutmağa məcburdurlar. Noam
Xomskinin mayalıları kimin məhv etməsinə aid məhkəmədən bəhs
edən məqaləsini diqqətinizə çatdırırıq.
2013-cü ilin 12 may tarixində “analar
günündə” The Boston Globe qucağında yatan körpə olan qadın şəklini nəşr etdi.
Hindi-maya qəbiləsinin nümayəndəsi olan bu qadın hamilə olduğu halda amerika sərhədini
7 dəfə keçmişdi. Sərhədi keçərkən onu 6 dəfə tutmuşdular və yenidən geri
qaytarmışdılar. O mərdliklə piyada isti günəşin altında piyada onlarla kilometr
məsafə qət etmişdi. Soyuq gecələrdə donmuşdu. Onun nə içməyə suyu, nə də
sığınmağa yeri vardı. O silahlı bandaların dolaşdığı səhrada gəzirdi. Sonuncu dəfə
sərhədi keçmək cəhdini hamiləliyinin 7-ci ayında etmişdi – onu immiqrantlarla həmrəylik
qrupunun aktivistləri tapmışdı və xilas etmişdi, sonra isə Bostona gəlib
çatmasına kömək etmişdilər.
Onun kimi amerika sərhədlərini keçməyə
çalışan immiqrantların çoxu indi Mərkəzi Amerikadan ABŞ-a gedirlər. Onlardan əksəriyyəti,
əgər onların öz ölkələrində sağ qalmaq və yaşamaq üçün təmiz yolla nəsə
qazanmaq imkanının özünü məhv etməsəydilər, qəlbəttə ki, onlar öz evlərində
qalmaq istərdilər. Bu qadın kimi hindi-mayalılar 30 il əvvəl Qvatemala
dağlarında başlanmış yerli əhalinin soyqırımının qurbanlarıdırlar. Hindi-mayalıların
bu soyqırımına görə keçmiş diktator, uzun vətəndaş müharibəsi illərində iki ən
qanlı il ərzində hakimiyyətdə olan general Efrain Rios Montt cavabdehdir. Bu
ilin 10 mayında qvatemala məhkəməsi onu soyqırımda və insanlığa qarşı cinayətdə
ittiham edərək hökm çıxardı.
Amma tamamilə qəfldən, 10 gün sonra olduqca
qəribə və şübhəli şəraitdə məhkəmə hökmü ləğv etdi, və məhkəminin davam
edib-etmətəcəyi hələ də aydın deyil. Rios Montt-un güc strukturları təkcə
1982-ci il ərzində on minlərlə qvatemalalılnı – xüsusilə hindi-mayalıları qətlə
yetirmişdi. Və həmin 82-ci ilin sonunda prezident Reyqan bəyan etdi ki, hüquq
müdafiəsi təşkilatlarının boş yerə iftira atdıqları bu cinayətkar “ böyük şəxsi
vicdana və sədaqətə sahib insandır”, guya o sadəcə “ bütün qvatemalalıların vəziyyətini
yaxşılaşdırmaq istəyir və sosial ədalətə can atır”.
“Onun proqressiv təşəbbüslərini dəstəkləmək
üçün məmin administrasiyam mümkün olan hər şeyi edəcək” – ABŞ prezidenti bəyan
etdi.
Vaşınqtonda həmin “proqressiv təşəbbüslərin”
nə ifadə etdiyini yaxşı bilirdilər, özü də təkcə hüquq müdafiəsi təşkilatlarından
yox, həm də öz kəşfiyyat idarələrinin məruzələrindən. Amma həqiqi vəziyyəti qəbul etmək istəmirdilər,
çünki, bu milli təhlükəsizlik məsəslələri ilə məşğul olan reyqan komandasının
1981-ci ildə qabağına qoyduğu məqsədlərə zidd idi. Reyqanın kitabxanasında
aşkar etdiyi sənədləri tədqiq edən jurnalist Robet Perri-nin hesabatında qeyd
edildiyi kimi, ABŞ administrasiyasının məqsədi təkcə “marksist partizanları”
deyil, həm də “onların dinc əhali arasında dəstək bazasının” özünü məhv etmək
üçün Qvatemalanın ultrasağ rejiminə hərbi yardım edilməsindən ibarət idi. Bu isə
soyqırım demək idi.
Mayalıların məhvi missiyasıın yerinə
yetirilməsinə böyük məsuliyyətlə yanaşmışdılar. Reyqan qvatemalalı qatillərinə
öldürmək və dağıtmaq üçün “qeyri-hərbi” ləvazimatlar göndərirdi – eləcə də,
yerindəcə onları silahla təmin edən və əsas missiyanın yerinə yetirilməsi üçün
göndərən Bell vertolyotlarını. Qoyulmuş məsələnin effektiv həyata keçirilməsi
üçün silah daşınmasına bir sıra müştəri dövlətləri – Tayvan və Cənubi Korayanı
(burada hələ də ABŞ –ın dəstəklədiyi diktatorlar hakimiyyətdədir), CAR (o vaxt
orada aparteid rejimi hakim idi) və
Argentina və Çili diktatorlarını cəlb etmişdilər. Bununla belə, Qvatemalanı
silahla təmin edən əsas İsrail idi. İnstuktorları Qvatemalaya yönləndirən və
partizan-mayalılara qarşı hərbi əməliyyatlarda bilavasitə iştirak edən məhz bu
dövlət idi.
Fikrimcə, konfliktin ilkin tarixini
xatırlamaq lazımdır. 1954-cü ildə MKİ (Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi) tərəfindən təşkil
edilmiş hərbi çevriliş diktatorlar növbəsi
ilə “demokratik intelyudiyaya” son qoyaraq və Qvatemala “baharı”-nı əzərək ölkənin
demokratik hökumətini ( sosial
islahatlara başlayan və amerika kompaniyalarının hüququnu məhdudlaşdıran Xakobo
Arbens hökumətini) devirdi. Ağır repressiyalar vasitəsilə hakimiyyətə əvvəlki
elitanı qaytardılar.
Beynəlxalq təşkilatlar hələ 1990-cı
illərdə konfliktin dəqiq araşdırmasını aparmış və bəyan etmişdilər ki, 1954-cü
ildən Qvatemalada təqribən 200 000-ə yaxın insan öldürülmüşdür ki, bunun
da 80%-ni hindilər təşkil edir. Qırğın törədənlər isə başlıca olaraq qvatemala
hərbiçiləri və xüsusi təyinatlılar, həmçinin onlarla əlaqəli olan sağ milliyətçi
qruplar olub. Hindi əhalisinə qarşı törədilmiş bütün bu vəhşiliklər standart
“soyuq müharibə” bəhanəsi ilə ABŞ-ın aktiv köməkliyi və iştirakı ilə həyata
keçirilirdi, guya Qvatemala Sovetin Latın Amerikasında “ sahil əməliyyat
meydanı” ola bilərdi.
Amma qırğının əsl səbəbləri də
standart idi. ABŞ-da ilk növbədə amerika investorlarının maraqlarına görə
narahat idilər və qorxurdular ki, Qvatemala əhalisinin istismar olunan kəndli
çoxluğuna hüquq qazandırılması üzrə demokratik eksperimentlər tezliklə regionun
digər dövlətlərinə yayıla və “yoluxdura”
biləcək “ virus” ola bilər – Çilidə Salvador Alyendenin zamanında demokratik
sosializm barəsində Henri Kissindecer belə demişdi.
Əlbəttə ki, Reyqan
administrasiyasının Mərkəzi Amerikada həyata keçirdiyi qətl təcrübəsi təkcə
Qvatemala ilə məhdudlaşmırdı. Xüsusi təyinatlılar və hərbiçilər bütün region
üzrə dinc əhaliyə qarşı terror törədirdi. Yalnız bir ölkə istisna idi:
Nikaraqua. Nikaraquanın öz əhalisini qorumaq gücünə malik ordusu vardı. Uyğun
olaraq, Reyqan administrasiyası Nikaraqua ordusu ilə mübarizə aparmaq üçün
ultrasağların təşkil edilməsi ilə məşğul oldu. 1986-cı ildə “Nikaraqua ABŞ-a
qarşı” işinə baxan Beynəlxalq məhkəmə
“Nikaraquada qanunsuz güc tətbiq etdiyinə görə” ABŞ-ı təqsirkar elan
etdi və Nikarquaya reparasiya ödəməsini istədi. Amma ABŞ-ın həmin qərara cavabı
sadəcə müharibənin gərginləşdirilməsi oldu.
ABŞ-ın Cənubi və Mərkəzi Amerikadakı
hərbi rəhbərliyi müdafiəsiz mülki
obyektləri atəşə tutmaq və bilavasitə nikaraqua ordusnun hissələri ilə qarşılaşmadan qaçmağı əmr etdi. Bunu 1987-ci
ildə ABŞ Konqresində general Con Qevinin
şahid ifadələri sübut edir. Hüquq müdafiəsi təşkilatları ABŞ hərbi
komandanlığının istifadə etdiyi “ən zəif
hədəfləri nişan almaq” taktikasını sərt tənqid edərək Nikaraquadakı müharibəni
də pislədilər.
Onda amerikalı şərhçi Maykl Kinsli
hüquq müdafiəsi təşkilatlarını “ xeyirxahlıq
prinsiplərindən uzaqlaşmaqda” ittiham etmişdi. O xüsusilə izah etmişdi
ki, “ağıllı siyasət” “bir tərəfdən səbəb
olan bütün ölüm və yoxsulluğu, digər tərəfdən
demokratiya nəticəsində yarananları yürləşdirmək üçün” “məsrəf və gəlir
analizinin nəticələrinə cavab verməlidir”. Biz amerikalıların təbii ki, uyğun
analizi aparmağa tam haqqı var. Axı
anadangəlmə xeyirxahlıq məhz bizə məxsusdur və
kontinenti yerli əhali kimi “pislikdən” təmizlədikdən sonra arxamızca “böyük nailiyyətlər” şleyfi uzanır.
Nəticədə necə bir demokratiyanının yarana biləcəyi də aydındır. “Demokratiyanın
irəliləməsi” nəzəriyyəsinin müəlliflərindən biri olan , Ronald Reyqanın dövründə
ABŞ-ın dövlət departamentində həmin proyektlər üzərində çalışan Tomas Karozers
bu haqda birmənalı olaraq danışırdı.
Karozers, xüsusilə, heç bir təəssüf
hissi keçirmədən etiraf edirdi ki, amerika təsirlərinin Latın Amerikasında
yayılması orada baş verən demokratik proseslərə əks mütənasib idi. Və bu ona
görə baş verir ki, Vaşınqton yalnız “ABŞ-ın daha əvvəllər, hələ demokratikləşməmiş
cəmiyyətdə əlaqədə olduğu ənənvi hökumət strukturları üçün təhlükəli olmayan ,olduqca
məhdud, sərt iyerarxik demokratiya formasına dözə bilir”.
Və o vaxtdan heç nə dəyişməyib.
1999-cu ildə przident Klinton ABŞ-ın Qvatemaladakı cinayətlərinə görə üzr istədi,
amma bundan sonra heç nə dəyişmədi. Amma elə dövlətlər var ki, yalnız boş
üzrxahlıqla kifayətlənmirlər. Bu məhkəmə prosesi ilə əlaqədar çətinliklərə
baxmayaraq, Qvatemala misli görünməmiş addım ataraq keçmiş ölkə başçısını
ittiham edilənlər kürsüsünə əyləşdirə bildi. Biz bunu yadda saxlamalıyıq –
xüsusilə bizim İraqa soxulmağımızın onilliyində.
Misli görünməmiş daha bir olay, “Nyu-York Tayms”-da Elizabet Maklinin “Qvatemala
məhkəməsi vətəndaş müharibəsi zamanı törədilən qırğın barəsində ABŞ-ın qırğında
oynadığı rolu gözdən qaçırır” başlıqlı məqaləsinin çıxması faktı idi. “Biz
nadir hallarda öz cinayətlərimizi etiraf etməyi bacarırıq” – Elizabet Maklin
yazır. Əgər söhbət etirafdan getmirsə, bizim vurduğumuz ziyana və ağır cinayətlərin
nəticələrinə görə kompensasiya məqsədilə konkret hərəkətlərdən gedirsə, o zaman
biz umumiyyətlə heç nə etmirik. Məsəslən, biz hələ də Nikaraquaya reparasiya ödəməmişik.
Belə hərəkətlərin olmaması bizi həqiqi sivil cəmiyyətdən ayıran uçurumun
böyüklüyünü göstərir
Noam Xomski
Комментариев нет:
Отправить комментарий