Lenin dünən və bugün

Tanınmış tarixçi və Leninin bioqrafı Vladlen Terenteviç Loqinlə söhbət.

Siz Leninin həyatı haqda çoxcildli işinizin artıq ik hissəsini yazmısız. Bu həm inqilabçı başçının həyatı haqda anticommunist təhriflərə cavab, həm də arxivlərə,faktlara və xarici mənbələrə sərbəst giriş şəraitində bizə Leninin bioqrafiyasının yeni versiyasını verməli olan işdir. Söyləyin, 1991-ci ildən sonra Lenin haqda hər hansı yeni informasiya açılıbmı? İnqilab başçısının “kanonik” sovet obrazı bizə məlumdur. Arxivlərin açılması nəyi dəyişdi? Yeni bir şey məlum oldumu?

 İş burasındadır ki, 1991-ci ildən sonra Lenin elmi tədqiqat dairəsindən çıxdı, çünki, onun ətrafında baş verən hər şey tamamilə təbliğat sahəsindən, mən deyərdim ki, ideoloji mübarizə sahəsindən idi.Antileninizm antikommunizmin ən vacib hissəsinə çevrildi. Buna görə də, işıq üzü görən hər şey olduqca tətbiqi xarakter daşıyırdı. Deyək ki, Volkoqonov – tamamilə propaqandadır, onun epiqonları tərəfindən yaradılmış hər şey, bir ümman ədəbiyyat, - hamısı eyni operadandır. Bununla belə həmin vaxt Qərbdə xeyli maraqlı şeylər çıxırdı. Bu mənada ən dərin işlər amerika işləridir. Bu çox təəssüf ki, bu yaxınlarda vəfat etmiş böyük tədqiqatçı Moşe Levindir. Bu Aleks Rabinoviçin kitablarıdır. Məsələn. Onun sonuncu kitabı “Bolşeviklər hakimiyyətdə” – keyfiyyətli tədqiqat nümunəsidir.Əlbəttə, onların hər birinin öz “tarakanları” var. Amma analiz, yeni sənədlərin istifadəsi baxımından bunlar ciddi işlərdir. Fransada, Almaniyada müəyyən simalardan ibarət dairə var ki, Lenin haqda yazırlar. Bu yaxınlarda macar filosofu və tarixçisi Tamaş Krausun işləri.

Bir də əlbəttə ki, Jijek, onun Lenin haqqında fəlsəfi işləri. Odur ki, bu mənada hər şey qaydasındadır. Hə, bir də antileninçi, antikommunist ədəbiyyat da var, amma prinsip etibarilə Qərb ədəbiyyatına nəzər salsaq, bizdə olan tip belə kitablar ümumiyyətlə orada ədəbsizlik sayılır. Ştatlardan gələn uşaqlar deyir: “Siz dəli olmusuz?”. Bəzi konkret məsələlərin, misal üçün, guya Leninə göndərilən alman pulları haqda, araşdırılmasından söhbət düşəndə onlar xüsusilə təəccüblənirlər. Bu məsələdə birinci yeri amerikalılar tutur. Bizdə də Sobolevin “Alman qızılının sirri” adlı gözəl kitabı var, hansı ki, sübut edir ki, bütün bunlar tamamilə yararsız bir şeydir. Və bütün materiallar 40-50 il əvvəl məlum idilər, açıq idilər. Amerikalılar faktları çox yaxşı yoxlayıblar. Bizdə isə Lenin haqda məsələ daim ya yağ bahalaşdıqda, ya da seçkilər yaxınlaşdıqda üzə çıxarılır. Bu ildırım ötürücü kimi bir şeydir. Ki, yeri gəlmişkən, bu da sübut edir ki, bu məsələ böyük əksəriyyət insanları maraqlandırır. Bizdə kitab nəşriyyatında dəqiq siyasət yürüdülür: gəncləri qorxutmaq üçün maraq sahəsini kiçiltmək lazımdır. Əgər Suvorovun “Buzqıran”ı kimi sərsəm bir şey milyonlarla tirajla nəşr edilibsə, Qoredecskinin ingilis dilindən tərcümə edilmiş “”Buzqıran” Mifi” kitabı cəmi 1500 ekzemplyar tirajla çıxıb. Periferiyalara hansısa maraqlı işlər gəlib çıxır, amma onların hamısı tarixə heç bir aidiyyatı olmayan kitabların kütləsi, təbliğat uçqunu altında əzilir. “ Gözəl insanların həyatı” seriyası Leninin bioqrafiyasını ümumumiyyətlə elmi təsəvvürlərdən uzaq bir şey kimi təqdim edib. Bu artıq müəllifin tədqiqat predmetini anlamadığı hadisədir. O yeni sənədlərin meydana çıxmasından əvvəl yazılıb, ona görə də iş tərkibinə görə tamamilə gülüncdür. Leninin əsas xüsusiyyətlərini necə xarakterizə etmək olar? O sərt yoxsa demokratik insan idi? Bu bir qədər doğru müqayisə deyil. O, bütün həyatı müəyyən ideyaya, müəyyən məqsədə tabe olan insan idi. O özü söyləmişdi ki, zəhmətkeşlərin azadlığı uğrunda mübarizə böyük işdir, və  həyatını bu işə görə qurban vermək heyif deyil. Amma bu onun həyatdakı davranışlarını, dərrakəsini, sevincini, kampaniyaçılığını, dostluğunu, sevgisini tamamilə istisna etmirdi. Amma o həqiqətən hədəfi olan insan idi. İndi söyləyirlər: “Siyasi iradə çatmır!”. Siyasi iradəsi olan və bu iradənin insan azadlığna kömək etməsinə qətiyyətlə inanan insan isə öz məqsədinə doğru gedirdi. Düzgün olub olmamasını müxtəlif yollarla yoxlayaraq. Bu hər hansı bir sxolastın ağlının məhsulu deyil ki, o məntiqi olaraq bu və ya digər tərzdə hərəkət etməsi haqda nəticə çıxarsın. Əgər Rusiya tarixinin, onun həyatının hər hansı qarışıq dövrünü götürsək, XX əsr Rusiya tarixi və onun həyatı isə bir-birilə o qədər sıx bağlıdır ki, görərik ki, hər dəfə hər hansı bir vacib qərar qəbul ediləndə, istər bu 1917-ci il üsyanı məsələsi olsun, istər Brest sülhü məsələsi, həmin günlər insanlarla, fəhlələrlə, kəndlilərlə baş tutmuş onlarla görüşlərlə doludur. Əvvəllər xalqı qoyun sürüsü saymaq qeyri-mədənilik göstəricisi idi. Əvvəllər bu ədəbsizlik idi. Və Lenin də həqiqətən xalqa inanların sırasında idi və hər addımında əmin olurdu ki, bu kütlə nəhəng tarixi təcrübəyə, sağlam düşüncəyə, yaxşı və pis haqda öz düşüncəsinə malikdir. “Böyük reformların” iflasının səbəbi nədir? Və ya stolıpin islahatlarının iflasının? Stolıpin Avropanı gəzdi, Prussiya sərhədində onun malikanəsi vardı, o dedi: “ Nə gözəldir! Gəlin Rusiyada Prussiya ucaldaq. Bizim Qrossbayerlərimiz – qolçomaqlarımız olsun. Biz ayıqları və güclüləri seçirik, zəifləri və sərxoşları deyil”. Heç nə alınmadı, hər şey tamamilə əksinə alındı, çünki obyektiv qanunlar var. Pitirim Sorokini, onun “inqilab sosialogiyasını” götürək,  o reformların uğurluluğunun 4 əlamətini çıxardı: reformlar mövcud qanunlar çərçivəsində həyata keçirilməlidir, əvvəlcə hansısa regionda təsdiq edilməlidir, elmi cəhətdən əsaslandırılmalıdır və xalqın əsas instinktlərini nəzərə almalıdır. O onları əsas götürürdü. O şeyi ki, biz indi mentalitet adlandırırıq. Nəyin pis, nəyin yaxşı olması haqda xalqın öz təsəvvüləri var. NEP və inqilab aqrar problemləri, XİX əsr Kiselev komissiyasından başlayaraq onilliklərlə həll edə bilmədikləri torpaq məsələsini həll etdiyi halda, 20 ildir ki, islahatçılar nəsə islahatlar edirlər amma heç nə alınmır. Kişilər otururdular və düşünürdülər ki, kəndlilərə necə yaxşılıq etsinlər. İnsanları rahat buraxın, imkan verin istədikləri kimi yaşasınlar! Torpaq haqqında Dekret nədir? Kəndlilərin təkliflərini topladılar, ora heç nə daxil etmədilər. Bundan da küliyyat hazırladılar, hansı ki, dövlət qanunu oldu, yeri gəlmişkən, bu tarixdə yeganə hadisədir ki, xalqın iradəsi qanuna çevrilmişdi. Hansısa intelektual dairələr vasitəsilə ifadə edilmiş deyil, birbaşa xalqın ifadə etdiyi. Leninin bax belə bir xüsusiyyəti vardı. Bugün başa düşməli olduğumuz ikinci xüsusiyyət. O anlayırdı ki, inqilab kimi istənilən sosial silkələnmə çoxtəbəqəlidir. Bəli, orada avanqard, düşüncəli proletarlar var, amma insanları onillərlə ayaqlar altında əzəndə, onları saymayanda, özü də savadsız, təhsilsiz əhalini, etiraz formaları artıq Almaniyada olduğu kimi, orkestrlə, bayraqlarla olmayacaq. Puqaçov tərzində, 1905 və 1917-ci illərdə insanların baş verəcəyindən qorxduğu tərzdə olacaq, o isə hesab edirdi ki, əsas məsələ bu, mübarizədə ayağa qalxmış kütləyə işıq və ağıl verməkdən ibarətdir. Həmin bu nəhəng dalğanın istəyini düzgün ifadə etməsəydilər, nə Leninin özü , nə də partiya heç nə edə bilməyəcəkdilər. Tez-tez sual verirlər: “Əgər Lenin olmasaydı inqilab olardımı?”. İnqilab onsuz da Leninsiz başlamışdı. 1917-ci ilin fevralında o İsveçrədə oturub orada nə baş verdiyini qazetlərdən oxuyurdu. Amma o həmin nəhəng dalğanın ağrısını ifadə edə bildi, bununla da bolşeviklər hakimiyyətə gəldi. Siz Lenini və Stalini bir-birinə qarşı qoyursuz. Amma bugün əhalinin böyük hissəsinin Stalinə rəğbəti daha çoxdur, nəinki Leninə. Niyə bugün xalqın Stalinə münasibəti belədir? Bu məlumdur. Bu Stalinə münasibət deyil, hazırki hakimiyyətə, hazırki başçılara olan münasibətdir. Siz, hakimiyyət Stalini sevmirsiz? Onda biz onu sevəcik. Sadəcə belə. Amma yadda saxlamaq lazımdır: inqilablar dövrü titanlar doğurur. Fransız, ingilis, fərq etmir. İctimai süqut dövrü isə “piqmeylər” doğurur. Və siyasi xadimlərin bu uyğun gəlməyən miqyasları həmişə ziddiyyət yaradır. Lenin o qədər böyük simadır ki, hər hansı bir dosent “düşünürəm ki..” deyib fikirləşməyə başlayanda gülməli gəlir. O düşünür. Amma qarşınızda istənilən hakimiyyətə nifrət edən, sadəcə heç bir şey kimi nifrət edən Bernard Şou var. Bu geniş yayılmış fikir idi. Belə ki, Şou Leninə özünün “Mafusailə dönüş”-nü göndərəndə o yazırdı: “Həmin yüksək... layiq olan yeganə siyasi xadimə”. Ümumiyyətlə, məktub başdan ayağa hörmət, ehtiramdır. Siz ümumiyyətlə nəhəng XX əsr intelektuallarının içərisində, misal üçün, yazıçılar Romen Rolan, Sartr, kim olur olsun, Leninə qarşı fikir səsləndirən birini tapmayacaqsız. Məsələn, Eynşteyn söyləmişdi ki, o insan əxlaqının inkişafına kömək edən insanlardan biridir. Ona görə də, siyasi idarəetmədən general Volkoqonovun Lenin haqda fikir yürütməsi və onu qiymətləndirməsi sadəcə gülməlidir. Leninin bioqrafiyasına müraciət edərkən tez-tez tanınmış bolşeviklərin,partiyanın yüksək rütbəli üzvlərinin ona və onun mövqeyinə qarşı yönəldiyi anları görürük. Siyasi cəhətdən Lenin tək idi, onun indi adlandırdıqları kimi, komandası vardı? Onun həmişə komandası olub, amma səhv etmirəmsə, Sokolnikov onun ölümündən sonra yazmışdı: “Biz hamımız küləkdə yellənən cavan meşə kimi idik, amma bu meşədə bir şam ağacı vardı. Bu o idi, hər şeyi daha uzaq görən”. Mən onu bir insan, mütəfəkkir kimi sevdiyimi heç vaxt gizlətməmişəm. İndi 1922-23-cü illərdən yazıram. O tez-tez digərlərinin görə bilmədiklərini görürdü. Bu başqa miqyaslı bir şey idi. Məsələn onun Hegelə münasibəti. Hegeli oxuyan yaxşı bilir ki, bu ağıl üçün yaxşı gimnastikadır. Onun Hegellə çox maraqlı münasibəti vardı. O yeni başlayanda, Şuşenskiyə ilk sürgün, Krupskaya yazır, çarpayısının yanındakı taburetin üstündə Hegel və Puşkinin kitabları olurdu. Oxuyarkən tez-tez qeydlər aparırdı. Qaranlıq yerləri bir dəfə oxuyurdu, sonra ikinci dəfə yenə oxuyurdu, sonra 1915-16-cı illərdə ümumiyyətlə Hegelin işlərini dərindən öyrənməyə başladı. O hesab edirdi ki, bütün bunlara yiyələnmədən communist-marksist olmaq mümkün deyil. Onun son illəri də Hegelə müraciətlə bağlıdır. Lenin hətta Qorkiyə belə Hegelin beş cild kitabını özüylə götürmüşdü. Hegeli oxuyanlar bunu başa düşər. Beyin üçün çox ciddi gərginlikdir. Bizdə bu tip rəhbərlər var – “mənim öz ağlım özümə bəsdir, icraçılar lazımdır, sən –ora get, sən-onu gətir. Mənim öz ağlım yetərincədir”. Lenin başqa tip insan və rəhbər idi, o ünsiyyət axtarırdı. Mən Lenin, 1922-ci il, onun ömrünün qürb çağı haqda öz tədqiqatlarımın üçüncü cildini yazıram. Və çox nəzərə çarpır ki, o digərlərinin görmədiklərini görür. Trotski “Под знаменем марксизма” (“Marksizm bayrağı altında”) jurnalında gənc və yaşlı nəsil bolşeviklər arasındakı fikir ayrılıqlarından yazır. Yaşlı nəsil tarixin dərkinə və bolşevizmə həyat təcrübələri ilə gəliblər, gənclər isə hər şeyi hazır şəkildə qəbul edirlər. Bu onların dünyaya münasibətlərinin, dünya görüşlərinin amili olmur.... Özü də Lenini fəhlələr, Vasiliy Şelqunov kimi adi işçilər fəhlə hərəkatına gətiriblər. Trotski, Lenindən fərqli olaraq, daha genişmiqyaslı şeyləri dərk edə bilmirdi. Lenin ictimai şüura qarşı dayana bilirdi. Trotski üçün bu çətin idi. Amma Lenin müxtəlif dövrlərdə “müxtəlif” idi. Onun ölümündən sonra hər yeni rəhbər özünü Leninin ardıcılı elan edirdi. Stalin, Xruşov, Brejnev. Yenidənquruculuq Lenin kursuna qayıdış kimi başlayırdı. Tarixin faciəsi bundadır ki, o həmişə indiki zamandakıların legitimliyi üçün əsas olur. Onlar özləri Lenini yarı-dini, müqəddəs bir şeyə çevirdilər.Əvvəllər Nikolay uqodnik idi, indi isə -Lenin. Əxlaqi legitimləşdirmə buna əsasən aparılırdı: “Leninin sadiq şagirdi”, “ Leninin işinin davamçısı”. Lenin nə vaxtsa öz vərdişləri, özünəməxsus xarakteri, ünsiyyət manerası olan real insan olmağı dayandırdı. O simvola çevrildi. Xüsusilə aşağı kütlə insanları üçün. Əvvəllər hər bir kənd daxmasında Məryəmin ikonası və varisi ilə birlikdə hökmdar imperator olurdu. Sonralar isə, Qorbaçovun xatirələrini oxuyursan yazılıb, kənddə üstdə Məryəmin ikonası, yanında isə Marks-Engels-Lenin ola bilərdi. Beləliklə, Lenin -əfsanə real Lenindən ayrıldı. Sizcə, sovet başçılarından hansı həqiqətən Leninin ardıcılı olub? Heç biri. Onlar tarixin gedişini heç anlamadılar. Bu yaxınlarda Den Syaopini mütaliyə edərkən gördüm ki, onun leninçi tərzi var, çox oxşardı. Amma məsələ bunda deyil. NEP-dən çıxmaq, misal üçün, Stalinin istəyi deyildi, bu tarixin gedişi idi. Baxmayaraq ki, tarix həmişə çox variantlıdır, yeganə ən qısa yol yoxdur, çoxlu sayda yollar var. Leninin ardıcılları başqa yolla getdilər. Onlar nə pisdirlər, nə də yaxşıdırlar, amma vəziyyət belə alındı. Bu haqda cildlərlə yazmaq olar. Başqa, Lenin yolu ilə də getmək olardı. Sizcə Lenin daha çox Rusiya miqyasında yoxsa dünya miqyaslı simadır? Daha çox dünya miqyaslı. XX əsrin mahiyyəti nədədir? Hər bir əsrin müəyyən mahiyyəti olmalıdır. XX əsrin mahiyyəti bundan ibarətdir ki, arenaya bu vaxta kimi tarixi anabioz vəziyyətində olan xalqlar çıxır: Çin, Hindistan, Latın Amerikası. Milyardlarla əhalisi olan ölkələr. Biz axı tarixi belə öyrənmişdik: sivil Yunanıstan var, sonra Qədim Roma Bizans imperiyası ilə birlikdə genişlənir, sonra Avropa. Axı hələ də avrosentrizm üstünlük təşkil edir. XX əsrin mahiyyəti bundan ibarətdir ki, meydana milyardlarla insan çıxır. İlk rus inqilabından sonra 1917-ci il inqilabı başladı, elə həmin vaxtda da Meksikada Panço Vilya inqilabı. Latın Amerikasında da mülkədar malikanələrini yandırırdılar. Rusiyadakı kimi. Yeri gəlmişkən, XX əsrin mahiyyəti də elə burdadır: biz ya Şimal və Cənub arasında balans tapacıq, ya da... Lenin söylədiyi kimi, “tarix - sərt anadır”. Beləliklə, Lenin çoxmilyonluq kütlələrin arenaya çıxmasının simvolu oldu. Həmin qara, geridə qalmış kəndli kütləsinin... 1905-ci ildə kəndli müharibəsi başladı və elita belə xalqdan qorxdu. İndi bolşeviklər kimi elə bir güc yoxdur, hansı ki, həmin gücü, qəzəbi, nifrəti səmtləşdirə bilsin. “Qəzəb doğursun, qisas deyil” – Lenin söylədiyi kimi. İndi belə güc yoxdur.

Tərcümə Azərbaycan Ekososialistlərinə məxsusdur