Marksın qayıdışı (Foreign Policy, ABŞ)

Karl Marksın Londonun  Xayqeyt qəbiristanlığındakı məzarı üzərindəki yazıda qeyd olunur:” Bütün ölkələrin proletarları birləşin!”. Əlbəttə, hər şey gözlənildiyi kimi olmadı. Occupy hərəkatının bir neçə ay ərzində yaratdığı güclü səs-səda və oyanışlar qulaqbatırıcı sakitlik və susqunluqla əvəz olundu. Biz tez-tez Detroytda zavod işçilərinin eyni sinifdən olan Dalyanyalı çinli qardaşları ilə öz kapitalist bosslarına “Rədd olun!” qışqırdıqlarını  eşidirik. Həqiqətdə qlobal transmilli kompaniyaların  gücünü və həmkarlar ittifaqlarının hakimiyyətini zəiflətmələrindən asılı olaraq zəngin ölkələrin zavod işçilərinin  kasıb ölkələrdən olan yoldaşlarına kömək etmək istəkləri azalır. Amma belə bir nəzər nöqtəsi mövcuddur ki, qlobal sinfi siyasət qayıdır. Əgər bu belədirsə, dünya elitası qorxudan titrəməyə başlamalıdır. Əlbəttə,bu əvvəlki silaha sarılmaq çağırışları qədər qəzəbli səslənmir, amma yeni kabus tezliklə bədnam 1%-i təqib etməyə başlaya bilər. Söhbət  orta sinfin kütləvi siyasi aktivliyindən gedir.

Karl Marks sinfi mübarizədə apokaliptik məntiq görürdü. Geniş xalq kütlələrinin azsaylı plutokratiyaya qarşı mübarizəsinin qaçılmaz nəticəsi vardı: işçilər -1, varlılar -0. Marks iddia edirdi ki, proletariatın inqilabi coşqusu həqiqətən dünyəvi xarakter daşıyır – bütün ölkələrin işçi sinfini məhvedici yoxsulluğun və zavod həyatının rəhimsizliyinin ümumi bəlası birləşdirəcək. Marks öz işlərini yazdığı zaman praktiki olaraq  bütün ölkələrdə yoxsul insanların eyni olması ( və ya tezliklə eyni olacağı)  fikri olduqca düşüncəli və məntiqli idi. Dünya Bankının iqtisadçısı Branko Milanoviçin sözlərinə görə, 1848-ci ildə “Kommunist partiyasının Manifesti” yazılan zaman gəlir bərabərsizliyi dünya səviyyəsində ölkə daxilindəki sinfi fərqlərlə izah olunurdu. Bəzi ölkələrin digərlərindən zəngin olmasına baxmayaraq, İngiltərədə gəlir, insanı varlı edən və ya onu yoxsulluğa düçar edən, hesab olunan eynilə Fransada, ABŞ-da və hətta Argentinadakı kimi qiymətləndirilirdi.

Amma növbəti əsrdə sənaye inqilabı baş alanda bu paritet əhəmiyyətli şəkildə dəyişdi. Bu Marksın dünya proletar inqilabı haqqında söylədiklərinin səhv çıxmasının əsas səbəblərindən biri oldu. Kommunist Partiyasının Manifestinin nəşrindən cəmi bir neçə il sonra Britaniyada işçilərin əmək haqqları artmağa başladı. Bu ənənə bütün Avropada davam etdi və Şimali Amerikaya keçdi. Dünya Harvard universitetinin iqtisadçısı Lant Pritçettin çox gözəl adlandırdığı “ diverqensiya, özü də böyük diverqensiya” dövrünə qədəm qoydu. Tarixi statistikanın  Medison layihəsinin məlumatlar bazasında qeyd edilir ki,  1870-ci ildə Afrikada adambaşına düşən orta ÜDM payı 648 dollar təşkil etdiyi halda  Britaniyada adam başına düşən ÜDM təxminən 3190 dollar təşkil edirdi. İndi isə bu rəqəmləri 2010-cu ilin göstəriciləri ilə müqayisə edin, Britaniyada adambaşına düşən UMD  23777 dollar təşkil edərkən, Afrikada orta 2034 dollar təşkil edir. 140 il əvvəl orta statistik afrikalı öz britaniyalı yoldaşından təxminən 5 dəfə kasıb idi. Bugün ondan 10 dəfədən çox kasıbdır.

Bir çox amerikalılar şirkət rəhbərlərinin olduqca yüksək əmək haqqından və xedc-fondların bonuslarından narazıdırlar, amma onlar bir danılmaz iqtisadi fakta əhəmiyyət vermirlər. Qərb sabit iqtisadi artıma keçərkən ölkələr arasında gəlir fərqi ölkə daxilindəki gəlir fərqini daha da üstələməyə başladı. Bu o deməkdir ki, əgər müvəqqəti katibə Londonda güc bəla ilə dolanırsa, Laqosda kraliça kimi yaşaya bilər. Əgər ilin sonunda sizə premiya vermədiklərindən narazısızsa, bunun üzərində düşünün. Milanoviçin qiymətləndirməsinə əsasən Hindistanın ən varlı 5% əhalisinin orta gəliri təxminən ABŞ-ın ən yoxsul 5% əhalisinin orta gəliri kimidir.

Banklara və korporasiyalara görə zənginlik və yoxsulluq qloballaşdı. Avropadakı və ABŞ-dakı ən aşağı əmək haqqı alan bələdiyyə işçiləri kasıb inkişaf etməkdə olan ölkələrdəki kolleqalarından olduqca varlıdırlar. Və onlar  hələ də kiçik kənd təsərrüfatı və mikromüəssisələr hesabına yaşayan ölkələrdəki əksər insanlardan ölçüyə gəlməz dərəcədə zəngindirlər.
Bağışla, Karl. Məhz Avropanın və Amerikanın kasıblarının öz gəlirlərinə görə Cənubi Asiyanın və Afrikanın elitasından varlı olması faktı bütün ölkələrin proletarlarının hələ də birləşməməsinin səbəbidir. Kommunist İnternasionalının ikinci qurultayı 1920-ci ildə “Vətənin müdafiəsi “ şüarını “öz burjuaziyasının müstəmləkələrini genişləndirmək haqqını  maskalamaq üçün  istifadə edən”bir çox avropa və amerika sosialistlərinin Birinci Dünya Müharibəsi illərindəki alçaq satqınlığını pisləmişdi. Yığıncağa toplanmış nümayəndələr iddia edirdilər ki, yaranmış inamsızlığı “ yalnız inkişaf etmiş ölkələrdəki imperializmin məhv edilməsindən və geridə qalmış ölkələrdəki bütün iqtisadi həyat bazisinin tamamilə dəyişdirilməsindən sonra” aradan qaldırmaq mümkün olacaq.

Amma tezliklə hər şey dəyişə bilər. Qloballaşma, bəlkə də, keçmiş 1990-cı illərin devizi olsa da, o hələ də mövcuddur və inkişaf edir. Bir-birilə əlaqəli dünya bazarları daha da bir-birilə bağlı olurlar, orta gəlirlər isə bərabərləşməyə doğru gedirlər. İnkişaf  edən ölkələr son 10 ildə yüksək gəlirli dövlətlərlə müqayisədə daha tez inkişaf ediblər ki, bununla da gəlirlər arasındakı fərq azalıbdır. Iqtisadçi Arvind Subramanyanın qiymətləndirməsinə görə, Çin 2030-cu ildə bugün Avropa İttifaqının varlı olduğu kimi zəngin olacaq, Braziliya isə adambaşına düşən ÜDM üzrə 31000 dollar göstəricisinə nail olaraq ondan çox da geri qalmayacaq. O hesab edir ki, İndoneziya texnologiya lideri Cənubi Koreyanın indiki səviyyəsinə yüksələrək  adambaşına düşən ÜDM üzrə 23000 dollar göstəricisinə nail olacaq.

Daha sadə şəkildə desək, bu o deməkdir ki, bir nəslin  həyatı müddətinə bizim dünyanın böyük hissəsi zənginləşəcək və orada sanballı orta sinif  meydana gələcək.  Qlobal İnkişaf Mərkəzindən olan kolleqam Sara Dikstra ilə hazırladığım proqnozlara görə Yer kürəsi əhalisinin təxminən 16%-i Dünya Bankının onları yüksək gəlirli ölkələr sırasına daxil edə bilməsi üçün kifayət qədər zəngin olan ölkələrdə yaşayır. Əgər keçən onilliyin inkişaf  templəri dəyişməsə, 2030-cu ilə dünya əhalisinin 41%-i bu kateqoriyaya daxil olacaq. Qısası, əgər inkişaf edən ölkələr inkişafa son illər müşahidə etdiyimiz eyni templərlə davam etsələr dövlətlər arasındakı bərabərsizlik azalacaq. Dünya bərabərsizliyinin əsas səbəbi isə ölkə daxili bərabərsizlik olacaq.

Bu Marksın haqlı olduğu və sadəcə müddətdə bir neçə yüzillik səhvə yol verdiyi demək deyilmi?

Elə deyil.

Əslində, bu yeni orta sinfin elə bir həyatı olacaq ki,  hansı ki, viktorian dövründəki britaniya proletarları bu həyatı yalnız arzulaya bilərdilər. Onlar diodlu lampalarla işıqlandırılan sexlərdə və kabinetlərdə işləyəcəklər, qaranlıq və tutqun yerlərdə deyil. Və uzunömürlülük haqda məlumatlara baxsaq, onlar həm də 1848-ci ildəki orta statistik insandan təxminən 40 il çox yaşayacaqlar. Amma onlarda  okeanın o tayındakı sinif qardaşları ilə həmrəylik  hissi olacaqmı?

Bəlkə də, amma ona görə yox ki, barrikada yeganə mübarizə üsuludur. Marks əvvəlcədən qeyd edirdi ki, bütün dünyanın işçi sinfi ona görə birləşəcək və ayağa qalxacaq ki, hər yerdə əmək haqqını yaşayış minimumuna qədər endirəcəklər. Amma bugün əmək haqqı bütün dünyada qalxdığına və bərabərləşdiyinə görə, keçən əsrlərin proletarlarının ağır əmək və aşağı gəlir kimi bəlaları arxada qalır, iş isə daha asan və yuxarı maaşlı olur. O təkvə Çində yüz milyonlarla insanı yoxsulluqdan azad edir. Tamamilə aydındır ki, 20-ci əsrin birinci yarısının kommunist inqilabları  xalqın həyat səviyyəsi üçün çox –çox pis idi, nəinki onun ikinci yarısının tamamilə nəzarət olunan bazarları.

Amma bu o demək deyil ki, Uorren Baffet rahatlıqla nəfəsini dərə bilər. Əslində, yoxsul və varlıların Laqosda və Londonda getdikcə daha da bir-birinə bənzəməsi bütün ölkələrin proletarlarının 2030-cu ilə qədər birləşəcəyi ehtimalını daha da artırır. Texnologiya və ticarət daha bərabər şərtlər yaratdıqda, insanlaq isə öz aralarında bir-birinə yaxınlaşdıqda 3,5 milyard gələcək proletarlar nəhayət anlayacaq ki, onların bir-birilə ortaq çox şeyləri var, nəinki öz ölkələrinin superzəngin elitaları ilə.

Çarlz Kenni

Tərcümə Günel Muradova