" Yer kürəsi insanlara məxsus deyil." – Arne Neyss
"
Mən düşünürəm ki, ekoloji böhran kapitalizmin sonuna gətirib çıxaracaq" –
Rudolf Baxro
Dərin ekologiya (hansı ki, ora
sol biosentrizm doktrinası da daxildir) fəlsəfəsinin əsas müddəaları ilk dəfə
1970-ci illərin əvvəllərində norveç filosofu və aktivisti Arne Neyss tərəfindən
“Ekoloji hərəkatda səthi və dərin ekologiya” adlı məşhur məqalədə ifadə
edilmişdir. O vaxtdan Neyss və başqaları tərəfindən dərin ekologiya üzrə çox məqalələr
yazılmışdır. Şəxsən mən bu fəlsəfəni 1985-ci
ildə qəbul etdim. Həmin vaxt bu mənim üçün minimal istehlak yolu ilə gedərək
yaşamaq demək idi. (Belə mən öz rasionumu minimallaşdırmağa çalışırdım, amma,
deyəsən, həmişə uğurlu alınmırdı.) Neyssin qərb istehlak həyat tərzi barəsində ən sevimli
sitatlarından biri budur:
"Biz elə həyat səviyyəsinə
malik olmalıyıq ki, ciddi şəkildə başqalarına da təklif edə bilək
– bəşəriyyətin əksəriyyəti üçün əlçatmaz olan təklif yox."
(Fəlsəfə dialoqları, red. Vitoşek və Brennan
. 224)
Saral Sarkar "Eko-sosializm və ya eko-kapitalizm?"adlı kitabında ekoloji
hərəkatın çox aşağı maddi həyat səviyyəsi söz verən, bəşəriyyət tarixində ilk
sosial hərəkat olduğunu göstərərək buna uyğun fikir söyləyir. Görünür belə şüarla, yaşıllar heç vaxt Parlamentə düşməyəcəklər!
Sol
biosentrizm özünü sosialistlərə aid edən insanları əhatə edir , ancaq onları
anti-kapitalist istiqamətində fərqləndirir. Lap başdan sol biosentrizm
konsepsiyasının formalaşmasına,"solçuluq"a ən geniş mənada baxılırdı.
Sol biosentrizm Platformasında göstərildiyi kimi, "Solçuluq bizim üçün
anti-sənaye və antikapitalist istiqamətini bildirir, amma vacib deyil sosializm olsun." Buna görə sol
biosentristlər özünü sosialist hesab etdiyi halda( məsələn, mənim kimi), digərləri
belə hesab etmir.
Sol-biosentrik
istiqamət dərin ekologiya üçün hərəkətin sol qanadını təşkil edir. Sosial,
siyasi və iqtisadi məsələlər, həmçinin də vəhşi təbiətin qorunması, meşələrin və okeanın
müdafiəsi, sol biosentrist proqramının tərkib hissəsini təşkil edir. Sosial ədalət
gündəmdə ən yüksək yerdə durur. Sol siyasi fikrin sosial ekologiya,ekoloji
marksizm,ekofeminizm və s.kimi digər istiqamətləri bir sıra əhəmiyyətli məsələlər
qaldırsa da, biosentrik və ya ekosentrik
deyil, öz əsaslarına görə humanist mahiyyətli olaraq qalırlar.
Ekologiya
onlar üçün əsas dəyər deyil, insanlar isə
onların etik kainatında mərkəz mövqe
tuturlar. Əlbəttə, biz onlarla antikapitalist əsasında əməkdaşlıq edə bilərik.
Dərin
ekologiya və solçuluq arasında qarşılıqlı əlaqə və yaranmış ziddiyyətlər –
yaşıllar və qırmızılar arasında qarşılıqlı əlaqə – həmişə mənim bütün məqalələrimdə, icmallarımda, tənqid
və internet diskussiyalarımda əsas marağa səbəb olub.
Sol
biosentrizm yaşıl və ekoloji hərəkətdə bir neçə anti-kapitalist axınına parallel cərəyanlardan
yaranıb,hansıların ki, hədəfi dərin ekologiya və sol perspektivin
yaxınlaşmasından ibarət idi:
• " tünd yaşıl nəzəriyyə" (
Riçard Silvan);
• " sosializm biosentrizm" (Helqa Hoffman və Devid
Orton);
• " ekoloqizm" (Endrü Dobson);
• " radikal ekosentrizm" (Endrü Maklaflin, 1993-cü
il,onun Regarding Nature Industrialism and Deep Ecology kitabına baxın:);
• " inqilabçı ekologiya" (Djudi Bari);
• " yaşıl fundamentalizm" (Rudolf Baxro).
Həmçinin Fred Benderanı qeyd
etmək olardı (onun 2003-cü il,The Culture Of Extinction Toward A Philosophy Of
Deep Ecology kitabına baxmaq:).
Nəzəri istiqamət kimi, sol biosentrizm
ekofəlsəfə ilə məşğul olan akademik dairələrdə getdikcə daha
məşhur olur. Hal-hazırda internetdə (nəzəri və tətbiqi
məsələlər) olduğu kimi,həm də Synthesis/Regeneration: A Magazine of Green Social Thought
( 2002-ci ildən) amerika jurnalı və Canadian Dimension ( 1989-cu ildən) jurnalı
kimi çap nəşrlərində sol biosentrizmə
həsr edilmiş kifayət
qədər böyük
miqdarda məqalələr mövcuddur. Sol biosentrizm müzakirə edilən bir neçə kitab
adı da çəkmək olar (məsələn,
Sustainability: The Challenge, The Encyclopedia Of Religion And Nature,
Ecological Ethics). Environmental Philosophy dərsliyinin üçüncü və ondan
sonrakı onrakı nəşrlərində: From Animal Rights to Radical Ecology sol
biosentrizmin yaranmasını qeyd edilir.
Bu dərsliyin Siyasi Ekologiya(Political Ecology) bölməsində Con Klark deyir:
"Sol biosentrizm dərin ekologiyanın nəzəri əsasını sosial ekologiya ilə çox oxşarlığı olan radikal
qeyri-sentrik anti-kapitalist siyasətlə birləşdirir." Bundan başqa, özünü
"leftbios" adlandıran,məqalələr yazan və Dandelion Times: A Left Biocentric Journal onlayn jurnalını nəşr edən bir
çox sol biosentrizm tərəfdarları vardır.
Əvvəllər
mən
sol biosentrizmin əsas nəzəriyyəçisi idim, ancaq bu gün mənim davamçılarım sol biosentrizmin
anlamına öz töhfələrini verərək mənim şəxsi ideyalarıma təsir ediblər.
İnternetdə 10 ildən çoxdur ki, sol biosentristlərin forumu mövcuddur – dərin ekologiyanın
məlum istiqamət problemlərini
kollektiv müzakirə edən qrup. Bu həqiqətən
kollektiv əməkdir (1998-ci
ildə geniş kollektiv müzakirə nəticəsində 10 bənddən ibarət qrup
üzvü olmağı arzulayanlar üçün əsas razılaşma olan Left Biocentrism Primer qəbul edilmişdir.)
Əksər
sol biosentristlər üçün, şəxsən mənim
kimi, kapitalizm yox sənayeləşmə əsas problem kimi qəbul olunur. Bu o demək
deyil ki, biz ekoloji çərçivələrə məhəl
qoymayan kapitalizmin sonsuz artımı və konsyumerizmi ilə razılaşırıq. Sənayeləşmə
kapitalist simasına malik olduğu kimi, sosializm simasına da malik ola bilər.
İlk dəfə bu fikri sənayeləşməni dərin ekologiya (və sosializm) mövqeyindən təhlil
edən Endrü Maklaflin söylədi.
Solçular,
bütün öz sonsuz çalarlarıyla, həmişə özlərini sosial ədalətlə siyasi assosiasiya ediblər. Bu
onların ümumi xarakteristikasıdır. Biosentrizm üçün "sol" təyini gələcək biosentrik cəmiyyətin həm insanlar,həm
də digər bioloji növlər,və bütövlükdə planet üçün sosial ədalətli olmasını
bildirir. Yenə də ekoloji ədalət birinci yerdə olmalıdır. Ölü planetdə ədalət
olmur. Mərhum kanada ekofilosofu Sten
Rou qeyd etmişdi ki, birincisi, biz Yer kürəsində yaşayan varlıqlarıq, sonra ,yalnız ikinci
halda – insanlar, və bu şəxsi və sosial səviyyədə dərk edilməlidir.
Mən bir
çox məqalələr dumanlı və praktik işlə az bağlı olduğunda dərin ekologiyanı çox
tənqid edirdim. Mən onu göstərirdim ki, real siyasi, iqtisadi və sosial
analitik məqalələrin çatışmazlığı müşahidə olunur, əksər dərin ekoloqların
sinfi analizi yoxdur. Bir çox münasibətlərdə akademiklər dərin ekologiyanı içəri bükmüşdülər və dünyanın real problemlərindən kənara çəkilmişdilər.
Dərin Ekologiya üzrə kanada jurnalı The Trumpeter akademik cəhalətpərəstliyinə
nümunə ola bilər. Sol biosentristlər Arne Neyss
və “meyntrim”-in digər dərin
ekoloqları tərəfindən təbliğ olunan sosial hamoniyadan fərqli olaraq marksizmdən sosial-barışmaz mövqeyə (Ziqmund Kvalo ilə)
sahib oldular.
Sollar xüsusi
mülkiyyətin əksinə olaraq kollektiv mülkiyyətə təkid etdikdə, onlar adətən
mülkiyyət ideyasının özünü suala məruz qoymurlar – yəni,insan nəslinin təbiətə
və digər bioloji növlərə “sahib olmaq” ideyasını. Başqa sözlə, təbiət dövlət,
kollektiv, xüsusi və ya tayfa "mülkiyyəti" ilə dağıdıla bilər. Sol
biosentristlər Yer kürəsinin insana deyil, insanın Yer kürəsinə sahib olduğunu
nəzərdə tutan qeyri-antroposentrik nöqteyi-nəzəri
dəstəkləyirlər. Bizim üçün cəmiyyət özünə yalnız insanları daxil etmir , həm də
Yer kürəsinin başqa heyvanlarını, bitkilərini və Yer kürəsinin özünü daxil
edir. Belə cəmiyyətdə Yer kürəsinin ruhu
yaşayır, necə ki, keçmiş animistik cəmiyyətlərdə mövcud idi, və bu ruh təbiətin
istismarını məhdudlaşdırır.
Ekoloji
sabitliyə nail olmaq üçün bu mənəviliyi cəmiyyətə
qaytarmaq lazımdır. Sol biosentrizm şəxsi istifadənin əksinə olaraq təbii
mühitdən "kollektiv istifadə"ni dəstəkləyir. Kollektiv istifadə Yer kürəsinin
təbii sərvətlərindən məsuliyyətli
istifadə hüquququnu nəzərdə tutur, sərvətlərə yiyələnməyi deyil. Biz həmçinin
daha geniş və tələbkar olan ekosentrik hökuməti tanımağa meylliyik, nəinki istənilən antroposentrik hökuməti.
İnsanların
öz dar maraqlarına görə təbiəti dağıtmaq və ya korlamaq haqqı yoxdur.
Təbiət
hamı üçün ümumi sərvət olaraq qalmalıdır. Onu özəlləşdirmək və ya şəxsi və ya
kollektiv mülkün əllərinə vermək olmaz.
Bizim
üçün, iqtisadiyyat təkcə insanların və
onların yaşam mühitinin uzunmüddətli əmin-amanlığını
təmin etməyə məcbur deyil, həm də başqa bioloji növlərin uzunmüddətli əmin-amanlığını
müdafiə etməlidir. İnsanlar quruda və suda başqa növlərlə bərabər səviyyədə məhdud
yaşam mühitinə malik olmalıdır.
Buna görə
əhalinin azaldılmasının strategiyası istənilən yaşıl iqtisadi siyasətin tərkib
hissəsi olmalıdır. Dərin ekologiyanın prinsiplərini paylaşan ekosentrik sol üçün şüurun ekosentrik prioriteti mövcuddur – Aldo
Leopoldun ifadəsi ilə desək, onlar "dağ kimi düşünürlər". Sosial ədalət
sol biosentristlərin siyasətlərinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil etsə də, yenə də
ikincidir. Buna görə "sollar –
sağlar" bölümü "antroposentrizm – dərin ekologiya" bölümü ilə
müqayisədə tabe edilmiş xarakterə
malikdir.
İnsanlar
təbiət dünyasıyla meşələrin və vəhşi təbiətin insan və korporativ istehlak üçün
“resurs” olmadığı yeni, qeyri-zoraki əlaqələrə
daxil olmalıdır. Bu termindən istifadə köklərlə antroposentrizm fəlsəfəsinə , meşə
sənayesinə gedir,harada ki, “köhnə” və ya “yetişmiş” kimi müəyyən edilən “ziyanvericilər”
və “odun”, ticari istifadəyə malik olmayan "xırda ağaclıq" var.
Sol
biosentristlər hərəkat daxilində ilkin və ikinci ziddiyyətlərlə qarşılaşırlar.
İlkin ziddiyyətlər hər şeydən əvvəl kapitalist sənaye cəmiyyətiylə, onun təcrübələri
və Yer kürəsinə dağıdıcı antroposentrik baxışı iləbağlıdır. İkinci ziddiyyətlər
prinsipial xarakterə malik olmayan digər məsələlərə bağlıdır.
Sol
biosentrizm sol partiyalar üçün açıqdır, amma ənənəvi sol partiyalar barəsində
tənqidlə çıxış edir. Şəxsən mən özümü əvvəlcə ekosentrist, ikinci halda kanada
solçusu hesab edirəm. Sosial siyasət barəsində mənim əsas simpatiyam kommunist/sosialistlərin
tərəfindədir, kapitalistlərin deyil.
Planet ekosidinin
indiki vaxtında sol biosentrizm sol hərəkata çox şey təklif edə bilər.
Mən əminəm
ki, dərin ekologiyanın və sosial ədalət naminə hərəkatın birliyindən doğulmuş bu nəzəri doktrina –gələcək ekosentrik və ictimai cəhətdən ədalətli
postindustrial cəmiyyətə aparan düz yoldur.
Azərbaycan dilinə tərcümə
etdi Günel Muradova
Комментариев нет:
Отправить комментарий