Sovet internetinin üstündən çəkilmiş xətt

Viktor Mixayloviç Qluşkov sovet riyaziyyatçısı,kibernetikidir. Onun rəhbərliyi altında 1966-cı ildə ilk personal EHM “Mir-1” işlənib hazırlanmışdır. İnternet şəbəkəsini ilk proyekti də Qluşkova məxsusdur. Amma o vaxt ABŞ və İsraillə əlaqəsi olan bəzi alim və iqtisadçılar bu layihəni reallaşdırmaqda Qluşkova mane olmuşdular. Çünki, layihəni reallaşdırmaqla SSRİ dünyada ilk internet şəbəkəsinin yaradıcısı olacaqdı və bu yenilik onsuz da öndə olan sovet iqtisadiyyatını və elmini daha qabağa aparacaqdı. Bu haqda alimin öz sözləri ilə tanış olaq

Sovet internetinin üstündən çəkilmiş xətt

XX əsr tarixində ən dahi riyaziyyatçı və kompyuterçilərdən biri olan akademik Viktor Qluşkovun xatirəsi: “İqtisadiyyatın idarəedilməsi üzrə avtomatlaşdırılmış ümumdövlət sisteminin (OQAS) hazırlanması vəzifəsi mənə A.N.Kosıqin tərəfindən 1962-ci ilin noyabrında tapşırılmışdı. Bu vaxta qədər ölkədə artıq iqtisadi informasiyanın işlənməsi üçün hesablama mərkəzlərinin vahid sistemi mövcud idi. Biz özündə geniş zolaqlı rabitə kanalları ilə birləşdirilmiş  iri sənaye şəhərlərində və iqtisadi rayon mərkəzlərində 100-ə yaxın mərkəzi birləşdirən Vahid dövlət şəbəkəsinin ilk eskiz proyektini hazırladıq.

1964-cü ildən başlayaraq (mənim proyektimin yarandığı tarixdən) alim-iqtisadçılar mənə qarşı açıq-aşkar çıxışlar etməyə başladılar, hansı ki, onlardan şoxu sonradan ABŞ-a və İsrailə getdilər. Kosıqin proyektin dəyəri ilə maraqlandı. O təxminən 20 milyard rubl məbləğində qiymətləndirilirdi. Biz xərclərin özünü doğrultmasını nəzərdən keçirdik. Üç beşillik ərzində proqramın reallaşdırılması büdcəyə 100 milardan çox pul gətirəcəkdi. Amma bizim başabəla iqtisadçılarımız Kosıqini çaşdırdılar... Bizi bir tərəfə qoydular, ehtiyyatla yanaşmağa başladılar.

60-cı illərin sonlarında Sov.İKP-nin Mərkəzi Komitəsində və Nazirlər Şurasında informasiya yayıldı ki, amerikalılar hələ 1966-cı ildə informasiya şəbəkəsinin eskiz proyektini hazırlayıblar, yəni, 2 il bizdən sonra. Amma bizdən fərqli olaraq, onlar mübahisə etmirdilər, hazırlayırdılar.

Onda bizdə də narahat olmağa başladılar. Mən Kirilenkonun (Sov.İKP MK-nin katibi) yanına getdim və məktub verdim ki, mənim proyektimin ideyalarına qayıtmaq lazımdır. Komissiya yaradıldı. Ən yaxşısı heç yaradılmayaydı... Bu zaman qərb mətbuatında vakxanaliyaya başlamışdılar. İlk amerikalılar narahat olmağa başladılar... Əlbəttə ki, bizim iqtisadiyyatın istənilən möhkəmlənməsi onlar üçün ən qorxulu şey idi. Buna görə də dərhal bütün kolibrlərdən mənə atəş açmağa başladılar. “Vaşinqton Post”da SSRİ rəhbərliyi haqda “Perfokarta Kremli idarə edir” adlı məqalə çıxdı. İngilis “Qardian”nında nəşr edilmiş məqalə sovet ziyalıları haqda idi. Guya akademin Qluşkov Qərbdəkindən daha qabaqcıl hesablama mərkəzləri şəbəkəsini yaratmağı təklif edir. Əslində, sovet vətəndaşlarının fikirlərini məlumatlar bankında gizlətmək və hər bir insanı izləmək KQB-nin tapşırığı idi. Bu məqaləni SSRİ-yə və sosialist ölkələri düşərgəsinə bir 15 dəfə müxtəlif dillərdə verdilər.

Sonra bu həcvlərin digər aparıcı  kapitalist qazetlərində nəşrləri  yayıldı, yeni məqalələr seriyası. Bu zaman maraqlı şeylər baş verməyə başladı. Mən 1970-ci ildə Monrealdan Moskvaya uçurdum. Təcrübəli təyyarəçin artıq Atlantik okeanı üzərində nəsə əngəl hiss etdi və geri döndü. Məlum oldu ki, yanacağa nəsə qatıbmışlar. Tanrıya şükürlər olsun ki, hər şey geridə qaldı, amma bunun kimin və nə üçün etməsi sual  olaraq qaldı. Bir qədər sonra Yuqoslaviyada isə maşın az qala yük maşını ilə toqquşacaqdı – sürücü möcüzə sayəsində özünü kənara çəkdi.

Bütün bizim müxalifət, xüsusilə iqtisadçılar, mənə qarşı çıxdılar. 1972-ci ilin əvvəlində “İzvestiya” qəzeti “Elektron bum dərsləri” adlı məqalə dərc etdi. Müəllif məqalədə sübut etməyə çalışırdı ki, ABŞ-da hesablama maşınlarına olan tələb aşağı düşüb. ABŞ-da olmuş iqtisadçıların Sov.İKP MK-nə göndərdiyi bir sıra məlumat məktublarında iqtisadiyyatın idarə edilməsi üçün hesablama texnikasından istifadə  abstrakt rəssamlıq dəbi ilə bərabər tutulurdu. Guya, kapitalistlər maşınları ona görə alırlar ki, bu dəbdir, qeyri-müasir görünməsinlər. Bütün bunlar bizim rəhbərliyi azdırırdı”.

Akademikin xatirələrinə görə, bir çox başqa fitnələr,intriqalar,onu SSRİ rəhbərləri ilə aralarını vurmaq cəhdləri də vardı. 1981-ci ilin payızında Viktor Mixayloviç xəstələndi. Uzun müddət Kiyevdə müalicə aldı, oradan Moskvaya köçürüldü. 30 yanvar 1982-ci ildə vəfat etdi. Böyük riyaziyyatçı, kibernetikin cəmi 58 yaşı vardı. Qluşkovun danışdıqlarından başqa, o vaxt SSRİ-də rəqabət qabiliyyətli serverlər,personal kompyuterlər hazırlanmışdı. İnformasiya ötürülməsi üçün protokollar, hətta bugün nə qədər təəccüblü görünsə də, interfeyslər mövcud idi. Onlar proqramlaşdırmanı bilməyən adi sovet idarəedənlərinə,konstruktorlara,alimlərə EHM-lə işləməyə kömək edə bilərdi. Yeri gəlmişkən, alim M.M.Subbotin internetin əsasını təşkil edən ssılka sistemini  ilk dəfə elə həmin Sovet İttifaqında yaratmışdı.

tərcümə Günel Muradova