17 мар. 2013 г.

İfşa edilmiş miflər



Böyük Britaniyada yenicə nəşr olunmuş "Əfqanlar" kitabı (Afgantsy) - puştunlar və xəzərlər haqqında deyil. Bu kitab - bizim əsgərlərimiz haqqındadır


Hər şey bu şəkildə dəyişdi. Hələ 20 il əvvəl qərb müəllifləri bizim Amudərya ətrafında hərbi müdaxiləmizi işğal və əfqan xalqının soyqırımı adlandırırdılar. İndi "məhdudlaşdırılmış kontingent" təcrübəsini öyrənmək və modjaxedlərlə döyüşlərin taliblərə qarşı indiki döyüşlərdən niyə daha müvəffəqiyyətli olduğunu anlamaq üçün bir-birinin arxasınca kitablar nəşr olunur.

Ser Rodrik Breytveyt Britaniya cəmiyyəti elitasına daxildir. Onun heyrətləndirici xidmət dəftərçəsi var: yüksək vəzifəli diplomat, Böyük Britaniyanın Moskvadakı səfiri (1988-1992-ci il.), baş nazirin məsləhətçisi,Birləşmiş informasiya xidmətləri komitəsinin başçısı (kəşfiyyat) ... Onun Rusiya haqqında kitabları bestseller olub, əvvəlcə kommunizmin iflas tarixi (" Moskva-çayı arxasında. Çevrilmiş dünya"), sonra "Moskva. 1941". İkinci kitab rus dilinə tərcümə edilmiş və Rusiyada dərc edilmişdir, özü də Böyük Vətən Müharibəsinin əksər veteranları onu obyektiv və tam hesab edərək Moskva yaxınlığında döyüşün bu tədqiqatını yüksək qiymətləndirirlər.

Martın başlanğıcında mağaza piştaxtalarında Ser Rodrikin yeni kitabı peyda oldu. Kitab "Əfqanlar" adlanır və sovet hərbi kontingentinin hissələrinin modjaxedlərlə apardığı həmin müharibənin az tanınan səhifələrinə həsr edilmişdir. Britaniya mətbuatı kitabı artıq "şah əsər" adlandırıb. "Öz hekayəsinin gedişi zamanı müəllif "soyuq müharibə"dövrünün bir çox dəhşətli miflərini ifşa edir, - "İvninq standart" yazır.- O, bizim Əfqanıstandakı əməliyyatlarımızla birbaşa paralel nümunələr gətirmək məqsədi güdmür, amma onlar aydındır".

Kitab üçün materialı yığarkən, R. Breytveyt dəfələrlə Rusiyaya gəlib, yüzlərlə görüş keçirib, həm də ən geniş diapazonda - onun həmsöhbətiləri SSRİ prezidenti Qorbaçov, və "beynəlmiləl missiyada" iştirak etmiş adi əsgərlər də olub.

Biz yeni bestsellerin müəllifi ilə Londonda görüşdük.

- Öz işinizin mahiyyətinin xülasə edin, zəhmət olmasa: o nə haqdadır, nə üçündür və kim üçündür?

- Birincisi, nə üçün. Mən həm Moskva yaxınlığında döyüş kitabında, həm də Əfqanıstan haqqında kitabda Rusiya nöqteyi-nəzərini göstərmək istəyirdim. Bizlərdən çoxları hələ də əmindirlər ki, bu qəddar ruslar özlərinin hansısa bir xain hədəflərini təqib edərək dinc Əfqanıstanına soxulublar. Bu qədər. Amma bu halda unudurlar ki, siyasi tarix olub və indi də var, Əfqanıstanla əlaqədar bizim dövlətlərimiz arasında həm XIX əsrdə, həm də XX əsrin başlanğıcında çətin münasibətlər formalaşıb. Bunu daha "Böyük oyun" adlandırırlar. Bu tarixi araşdırmaq mənə çox maraqlı və faydalı göründü. Xüsusilə həm də ona görə ki, hazırda bizim hərbiçilərimiz və məsləhətçilər Əfqanıstandadır və vaxtilə sizin əsgərlərinizin və məsləhətçilərinizin qarşılaşdığı problemlərdən bir çoxunu həll edirlər.

Kitabın üzərində iş 2006-cı ilin yazında başlandı. O vaxtdan mən ildə 3-4 dəfə Rusiyaya gəlirdim, sizin veteranlarınızla, siyasətçilərlə, diplomatlarla, ekspertlərlə görüşürdüm.

- Öz yolunuzda hansı yenilikləri açdız? Kitabın üzərində işin gedişatında Əfqanıstandakı müharibə haqqında təsəvvürünüz dəyişdimi?

- Yeniliklər çox idi. Ən gözlənilməz olanı növbəti şey idi: hərbi müdaxilənin gedişatı zamanı ruslar və əfqanlar arasında yaranmış münasibətlər. Bu tamamilə mən gözlədiyim kimi deyildi. İndi aydındır, niyə sizin veteranlarınız ora belə həvəslə qayıdırlar. Müharibənin gedişatında, mən başa düşdüyüm qədər, bütün ölkəyə hər birində 10-20 insanın xidmət etdiyi 800-dən çox kiçik zastava və blokpost səpələnmişdim. Təbii, əsgərlər və zabitlər yerli əhaliylə - kəndlilər, tacirlər, mollalar -çox sıx yaxınlaşmışdılar. Mən Əfqanıstanda oldum. Və orada sual verdim: siz nə vaxt yaxşı yaşayırdız - indi yoxsa rusların vaxtında? Maraqlıdır ki, bütün əfqanlar hətta sualın belə qoyuluşunu axmaq hesab edirdilər. Onlardan hər biri cavab verirdi: "Əlbəttə ki, ruslar zamanında yaxşı idi". Hamı belə deyirdi. Onlar izah edirdilər ki, onda iş vardı, indi isə yoxdur. Onda elektrik var idi, indi yoxdur. Onda Kabulda vəziyyət az və ya çox daha sakit idi, indi isə yox. Bəziləri bu halda bugünkü vəziyyətin öhdəsindən gəlməyi bacara bilməsinə inandıraraq, nostaljiylə prezident Hacıbullanı xatırlayırdı.

Mənim Heratda bir qoca insanla görüşüm oldu, hansı ki, doqquz il sizinkilərə qarşı vuruşmuşdu, sonra taliblərə qarşı vuruşurdu, indi isə, şübhələrimə görə, amerikalılara qarşı vuruşur. O da həmçinin dedi ki, şuravi-lərin zamanında daha yaxşı idi. Mən soruşdum: " Məgər ruslar amerikalılardan daha amansız deyildilər?" - "Tamamilə elə deyil, - o cavab verdi.- Onlar dürüst döyüşçü idilər, bizimlə qarşı-qarşıya vuruşurdular. Amerikalılar qorxurlar, onlar bizim uşaqlarımızı və arvadlarımızı səmadan bombalarla öldürürlər".

Məndə koalisiya gücləri tərkibində Əfqanıstanda lap əvvəldən, demək olar ki, 10 il, vuruşan bir amerika serjantıyla çox maraqlı internet yazışması var. O, qısa istirahətə gedir, sonra yenidən qayıdır. Bu oğlan bilib ki, mən kitab üzərində işləyirəm, və mənə yazdı ki, o orada olmuş ruslara heyrandır. O hesab edir ki, onlar əsl döyüşçü olublar, xüsusilə xüsusi bölmənin əsgərləri. O yazmışdı ki, bir dəfə dağlarda dayanıbmış, müşahidə aparırmış və birdən ayağının altında nəsə hiss edib. Əyilib, sən demə sovet gilizləri imiş. Yəni həmin yer nə vaxtsa sizin nöqtəniz olub. Daha təəccüblüsü o idi ki, sizin əksər veteranlarınız Əfqanıstanı təkcə sevgiylə yada salmırlar, həm də hansısa bir hərarətlə yada salırlar. Və onlar həmişə əfqanlar haqqında hörmətlə danışırlar. Həm də anlayışla. Burda hansısa bir həqiqət var. Bu məndə çox maraq oyatdı. Məni həm də Siyasi Büroda Əfqanıstan haqqında aparılan müzakirələrin stenoqramları çox təəccübləndirdi.

- İki müharibə. Birini –Sovet İttifaqı modjaxedlərlə aparırdı,digərini - koalisiya qüvvələri taliblərlə aparır. Onların arasında ortaq nəsə var?

- Əgər biz 2001-ci ilin dekabrında Əfqanıstandan getsəydik, orada ilişib qalmasaydıq, onda bu müvəffəqiyyət olardı. Onda heç bir paralelə ehtiyac qalmazdı. Amma biz qaldıq, çünki bir vaxtlar sizin düşündüyünüz kimi düşünürdülər. Fərq təkcə terminlərdədir: siz orada sosializm qurmaq istəyirdiniz, biz isə onlara demokratiya öyrətməyə qərar verdik. Mən Qorbaçovun zamanında Siyasi Büroda olan müzakirələrin yazısını oxuyanda, onlarda indiki danışılanlarla – ölkənin nüfuzu və şərəfi haqda, bu müharibənin bizə niyə lazım olması, qoşunların niyə daxil edilməsi, bizim oğullarımızın niyə məhv olması haqda çox oxşarlıq görürəm. Elə həminki məsələlərdir.

Amma fərq də var. Sizin döyüşçüləriniz çox vuruşurdular, onlar praktiki olaraq döyüşlərdən çıxmırdılar, amma biz nisbətən az vuruşuruq. Hərçənd ki, sizdə daha az əsgər var idi,nəinki indi bizdə, sizin kontingentiniz müharibənin sonunda 120 min əsgərə malik idi, amma indi bizdə 150 min insana malikdir. Siz vaxtınızda kolonların hərəkəti üçün əsas magistrallar açıq idi, amma bizim  vaxtımızda - yox. Və bizim tərəfimizdə Pakistan var, amma 30 il əvvəl Pakistan sizə qarşı idi.

- Qərbdə belə bir nöqteyi-nəzər mövcuddur ki, indicə koalisiya qoşunlarının çıxarılması başlanacaq. Amma şəxsən mənim inanmağım gəlmir. Siz necə? Sizcə əməliyyat nə vaxt bitəcək?

- Üç ildən sonra. Əgər daha əvvəl getmək lazım olsa, bu faciə ilə nəticələnə bilər. Amma kim bilir, üç il sonra necə olacaq... Heç kim bunu qabaqcadan görə bilmir. Və buna görə bu sualın dəqiq cavab yoxdur ki, biz nə vaxt gedəcəyik. Getmək mümkün deyil və qalmaq da mümkün deyil. Əfqanlar söylədiyi kimi: "Sizin saatınız var, amma bizim zamanımız".

- Bir də deyirlər: "Getmək olmaz qalmaq". Vergülü harda qoymaq lazımdır?

- Bu böyük dilemmadır. Əlbəttə, biz nə vaxtsa gedəcəyik. Bu çox ciddi siyasi məsələdir. Terrorla mübarizə vacibdir, amma axı bizim əsgərlərimizin həyatı da əhəmiyyətlidir.

- Bu gün getməklə, siz Əfqanıstanı taliblərə qoyacaqsınız. Bu gediş islam ekstremizminin aktiv yayılmasını gətirə bilər və sabah o dünyanın yarısını fəth edər...

- Əvvəlki baş nazirimiz, bizim əsgərlərimiz Qilmend-də niyə vuruşduqlarını izah edərək, iddia edirdi ki, bizə qarşı sui-qəsdin 77%-i Pakistan dağlarında yaranır. Əfqan vilayəti olan Qilmend isə heç də Pakistan deyil. Məntiq haradadır? Bu gün lazım olan yaxşı kəşfiyyat və yaxşı polisdir.

1968-ci ildə Vyetnamda vuruşan Amerika generallar deyirlər ki, vəziyyət onda çox oxşar idi. Yəni bir dairə üzrə gedirik.

- Siz bizim çox veteranlarımızla ünsiyyət saxlamısız. Hansı görüş sizdə daha böyük təəssürat yaratdı?

- Məndə ən böyük təəssüratları sıravi əsgərlər və serjantlar yaratdılar. Hansılar ki, həqiqətən vuruşublar. İnternet mənim üçün çox gözlənilməz açılış oldu. Veteranların öz saytı var. Onlar orada həm memuarlar,həm də hekayələr yazırlar. Və çox yaxşı yazırlar. Onlardan hamısı qrammatikanı yaxşı bilmirlər, amma səmimiyyət və aydınlıq çox əhəmiyyətlidir.

- Sizin tədqiqatlarınızda nə "ağ ləkə" kimi qaldı?

-1979-cu ildə qoşunların daxil edilməsi qərarı qəbul edilərkən Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin rolu. Bu dövr haqqında çox fərziyyə var. Memuarlarlarda informasiya var, amma onlar olduqca ziddiyyətlidir.

Həmçinin veteranlar haqqında hər şey mənim üçün aydın deyil. Fikir mövcuddur ki, onlardan bir çoxu cinayətkarlıqla əlaqəlidirlər və ya içkiyə alışıq olublar, ancaq bu haqda statistika yoxdur, olsaydı bu mox maraqlı olardı. Mən çox veteran təşkilatlarında oldum və gördüm ki, onlar öz sıralarında işlərin həqiqi durumundan az məlumatlı olublar.

- Sizə hansı müharibə haqqında yazmaq daha asan idi - Böyük Vətən yoxsa Əfqanıstan haqqında?

- 1941-ci ilin döyüşləri haqqında yazmaq daha yüngül idi: orada hər şey qismən də olsa aydındır. Almanlar Sovet İttifaqına soxuldular, cəbhə xətti idi, Moskva altında döyüş başlandı... Çoxlu mənbələr var - tarixçilərin tədqiqatları, marşalların və generalların memuarları... Amma əfqan müharibəsi hələ də sirlərlə bürünmüşdür,bu müharibədə məntiqi də başqa idi. Böyük hücumlar ,əməliyyatlar aparılmırdı. Lokal döyüşlər idi. Bunlar əsasən kommunikasiyalar,yollar,cığırlar üzərində nəzarət uğrunda müharibə idi.

- Siz koalisiya qoşunlarının Əfqanıstana daxil edilməsini 10 illik məsafədən necə qiymətləndirirsiniz? Bu qaçılmaz idi?

- Bu psixiloji cəhətdən qaçılmaz idi. O anda amerikalılar nəsə etməli idilər. Yeri gəlmişkən, 2001-ci ilin payızında onlar Əfqanıstanda müvəffəqiyyətə nail oldular. Onu inkişaf etdirmək, işi qalibiyyət sonuna qədər çatdırmaq və getmək lazım idi. Maraqlıdır, mən bizim hərbçilərimizlə danışarkən onlar bunu az-çox anlayırlar.

-Bəs 1979-cu ilin dekabrında sovet qoşunlarının daxil edilməsini? Həmin vaxt onsuz keçinmək olardı?

- Bu sual həmişə açıq qalacaq. Tarixdə lazım meyl yoxdur. Sovet qoşunlarının daxil edilməsinə bəraət qazandırılıb ya yox, indi də anlamaq mümkün deyil. Hərçənd ki, qərar qəbul etmiş insanların məntiqini - siyasi, emosional, psixoloji - anlamaq olar.