SSRİ Qələbədən sonra necə möhkəmləndi

1945-ci ilin qələbə mayı SSRİ üçün təkcə müharibənin triumfal sonu deyildi. Ölkənin yarısı xarabalığa çevrilmişdi, insanların həyat səviyyəsi müharibəyə qədərki səviyyədən çox geri düşmüşdü, astanada isə yeni qarşıdurmanın kölgəsi  görünürdü. Təəccüblüdür, zəifləmiş İttifaq cəmi 5 il ərzində nəinki dirçəldi, həm də iqtisadi gücünə görə ikinci dünya derjavasına çevrildi.

Sovet xalqı faşizm üzərində qələbəyə çətinliklə nail oldu.  Quru statistika “liberal” adlandırılanların xoşladıqları “SSRİ məğlub olmuşlar sırasında olsaydı necə olardı“ sualına aydın cavab verir. Axı, Çexiya,Belçika, Fransa və digərləri də işğal altında olmuşdular, amma bu heç bir xüsusi nəticələrə gətirib çıxarmamışdı. Bəlkə,  İttifaqın avropa hissəsində (çünki, faşistlər çətin ki, Urala üz tutardılar) həyat reyxin kölgəsində çiçəklənərdi və xeyirxah bürgerlər yüksək texnologiyalı folksvagen və optika istehsalı işindən sonra bavariya pivəsi içərdilər, sahələrdə isə ağ evlərin kirəmit damları altında sovetinkindən fərqli kök inək sürüsü bəslənərdi?

Olduqca şübhəli təklifdir. Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası, Ukrayna,Belorusiya,Pribaltikanın qərb zonalarının azad edilməsindən sonra dəhşətli rəqəmləri üzə çıxaran inventarizasiya aparıldı: müharibəyə qədərki işçi sayının 15-17%-dən az işçi qalmışdı.Sənaye müəssisələrinin 13%-ə qədəri salamat qalmışdı. Kənd təsərrüfatında müharibəyə qədər olan traktor və kombayn parkının yarısından azı qalmışdı, həm də maşınların çoxunun əsaslı təmirə ehtiyacı vardı. İşğal olunmuş rayonlarda mal-qaranın sayı müharibəyə qədərki dövrlə müqayisədə 20-25% at, 40% iribuynuzlu heyvan səviyyəsinə enmişdi, donuzların 10%-i qalmışdı.

Müharibə zamanı 1710 şəhər və şəhər tipli qəsəbə dağıdılmışdı, 70 min kənd məhv edilmişdi, 65 min km dəmiryol yolu partladılmışdı və sıradan çıxarılmışdı. İqtisadçıların hesablamasına görə, ölkə milli sərvətlərinin təqribən 1/3-ni itirmişdi. Nəticədə vətəndaşları yeni həyata uyğunlaşan və müharibənin sonuna kimi alman reyxi uğrunda çalışan işğal edilmiş avropa ölkələrindən fərqli olaraq, SSRİ ərazisində müharibə hər şeyin və hər kəsin tamamilə məhvi üzərində aparılırdı.

Rəqəmlər amansız şəkildə sübut edir: belə planların yerinə tamamilə yerinə yetirilməsi üçün az vaxt qalmışdı. Bizim bu müharibədə qazanılmış qələbənin həm cəbhədə, həm də cəbhə arxasında bizim xalqın böyük gərgin gücü hesabına qazanıldığını söyləməyimiz  böyütmə və sadəcə gözəl metafora deyil. Həqiqətən də, müharibənin sonuna xalq artıq gücdən düşmüşdü və zəifləmişdi, həyat səviyyəsi katastrofik şəkildə aşağı düşmüşdü. Buna görə sovet ali rəhbərliyində dağıdılmış sahələrin  yenidənqurulması üçün tələsməmək təklif olunurdu, “sovet xalqına istirahət üçün şərait yaratmaq”. Belə qərar daha məntiqli görünürdü, çünki, 1946-cı ildə görünməməş quraqlıq nəticəsində ölkədə aclıq yaşanırdı, yenidənqurma vaxtı idi?

Bununla belə müharibənin sonuna kimi aydın oldu: anti-hitler koalisiyası mütəffiqləri Almaniya üzərində qələbədən sonra mehriban əlaqələrini davam etdirmək istəmirlər. İndi bizə məlumdur ki, qərb ordusunun qərargahlarında diqqəti Qərbi Avropaya yönəlmiş orduların Şərqə, onların düşündüyü kimi, zəifləmiş Qırmızı Orduya qarşı irəliləməsi planları hazırlanırmış. Enerji bərpası tərəfdarlarının göstərdiyi kimi, “soyuq müharibə” fazasına keçmiş  kapitalizm və sosializm düşərgələrinin qarşıdurması, ABŞ –ın nüvə silahına malik olmasını da nəzərə almaqla,  istənilən an gərginləşə bilərdi.

Belə baxışın kvintessensiyası Stalinin 1946-cı ilin fevralında söylədiyi nitq oldu, harada ki, o elan etdi: “Biz çalışmalıyıq ki, bizim sənayemiz ildə 50 milyon tona kimi çuqun, 60 milyon tona kimi polad,500 milyon ton kömür, 60 milyon tona qədər neft istehsal etsin. Ancaq bu şəraitdə hesab etmək olar ki, bizim Vətənimiz bütün təsadüflərdən sığortalanmışdır. Buna, çox güman ki, ən azı üç yeni beşillik lazım olacaq”.

Tarix göstərdi ki, İosif Vissarionoviç səhv etmişdi. Ölkənin bərpa tempi keçmiş mütəffiqlərini heyrətləndirərək  və dərin fikrə apararaq əslində daha yüksək oldu.  Aparıcı dünya ekspertlərinin xarabalıqlarının bərpası mümkünsüz olan müharibə dəhşətlərinin böyük muzeyi kimi qanuniləşdirməyi təklif etdikləri Stalinqradı yada salmaq kifayətdir. Amma tələsməyək. Həqiqətdə, iqtisadiyyatın bərpası işğaldan azad edilmiş ərazilər üzrə artıq müharibə gedən zaman başlamışdı.

Müharibənin əvvəlində alman-faşist qoşunları tərəfindən tamamilə işğal edilmiş Moskva yaxınlığındakı kömür hövzəsinin tarixi buna parlaq nümunə ola bilər. Azad olunduqdan dərhal sonra 1942-ci ildə şaxta və qəsəbələr bərpa olunmuşdu, və artıq 1943-cü ildə kömür hasilatı müharibəyəqədərki səviyyəni 45 % ötmüşdü. Döyüşən ölkə təkcə qərb regionlarından evakusiya olunmuş istehsalın işlədiyi arxa cəbhədə deyil, yeni işğaldan azad edilmiş ərazilərdə də sənayenin inkişafı üçün böyük vəsait xərcləmişdi. Təkcə 1943 və 1944-cü illərdə bu məqsədlə  17 milyard rubla yaxın vəsait xərclənmişdi. Nəzərə alaq ki, 1929-1933-cü illərin ilk mühüm beşilliyində, gənc SSRİ öz sənayesini yaratdığında kapital qoyuluşu ildə təqribən 10 milyard rubl təşkil edirdi. Sovet insanları, sovet rəhbərliyi nə qədər öz gücünə və yenilməz  ordusuna inanmalı idi ki, düşmən hələ məğlub edilməmiş belə xərclərə və cəhdlərə getsin!

Sovet İttifaqının iqtisadiyyatının inkişafı qısa şəkildə “beşilliklər” adlandırılan beşillik planlara əsaslanırdı. Müharibəyə qədər 3 beşillik plan qəbul edilmişdi, amma 3-cünün icrası faşist Almaniyasının hücumuna görə baş tutmadı. 4-cü, müharibədən sonrakı, beşillik ölkənin yenidən qurulması və qüdrətinin möhkəmlənməsi yolunda birinci olmalı idi. Buna görə planda olduqca ambisiyalı məsələlər qoyulmuşdu: nəinki müharibəyə qədərki istehsal səviyyəsini geri qaytarmaq, həm də bu səviyyəni ötmək. Xüsusilə, 51% daha çox kömür və 14% daha artıq neft hasilatı nəzərdə tutulurdu. Amma nəticədə bu hədəflər də ötüb keçildi: kömür hasilatı 57,4% -ə kimi, neft isə müharibəyə qədərki hasilatla müqayisədə 21,7%-ə kimi artdı. Beşilliyin sonuna maşınqayırma məhsullarının istehsal həcmi müharibədən əvvəlkini 2,3 dəfə qabaqlayırdı. 4-cü beşillik illərində Zaqafqaziya metallugiya zavodu, Kamenoqorskiy qurğuşun-sink kombinatı, Ryazanskiy dəzgahqayırma zavodu kimi böyük və texnolji cəhətdən mürəkkəb 6500 müəssisə işə salınmışdır.

Sovet xalqının həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində pul islahatı önəmli addım oldu. Bugün liberal tarixçilər arasında belə hesab edirlər ki, bu islahat müsadirə xarakteri daşıyırdı və əhalinin, ilk növbədə fəhlələrin və kəndlilərin, əmanətlərini əllərindən almaq məqsədilə aparılmışdı. Elə həmin tarixçi-liberalların bizə “stalin QULAQ-da” fəhlə və kəndlilərin nə dərəcədə yoxsul və hüquqsuz olmaları haqda dayanmadan söylədiklərini də nəzərə alsaq, bu nöqteyi-nəzər olduqca gülməlidir. İndi isə məlum olur ki, onlar əmanətlərə sahib idilər, özü də az yox.

Amma islahat həqiqətən də müsadirə xarakteri daşıyırdı: 3000 rubla kimi əmanətlər başabaş dəyişdirilirdi, 3 mindən 10 minə kimi – 2/3-i, 10 min və ondan çox – 1/3-i. Pullarını corabında və döşəyində gizlədənlər isə “qanlı” onluq əvəzinə rubl aldılar. Ancaq repressiyalardan əsas zərər çəkənlər müasir liberalların mənəvi dədə-babaları – müharibədə varlanmış spekulyantlar  oldular. Əksər hallarda bu kapitalların kriminal mənşəli olması haqda danışmağa ehtiyac varmı, və onları heç cürə doğru yolla qazanıldığını demək olmaz. Bununla belə, fəhlələrin maaşları və kəndlilərin gəlirləri əvvəlki dərəcələrlə hesablanırdı və eyni dəyərdə yeni pullarla ödənilirdi.

Bununla belə, sosial ədalətin bərpası islahatın hədəflərindən sadəcə biri idi, özü də ən əsası deyildi. Məsələ bundadır ki, müharibənin sonuna ölkədə inanılmaz nəğd pul kütləsi toplanmışdı – mütəxəssislərin qiymətləndirməsinə görə, 43 milyard yarımdan 74 milyard rubla qədər. Aydındır ki, bütün bu pul kütləsi iqtisadiyyata təzyiq edirdi. Müharibə dövründə müxtəlif məhsullara ( ərzaq , kommersiya və bazar )görə üç səviyyəliqiymətlər sisteminin yarandığını xatırlamaq kifayətdir. Bu uyğunsuzluğu hər hansı yolla vahid məxrəcə gətirmək lazım idi. Bundan başqa: sovet rublu işğal edilmiş ərazilərdə dövr etməsini  dayandırmadığından, iqtisadiyyata böyük həcmdə saxta pul nişanları atan faşistlər bundan istifadə edirdilər. Yüksək səviyyədə hazırlanmış bu saxta pul nişanlarını dövriyyədən çıxarmaq tələb olunurdu.

İldırımsürətli islahat nəticəsində (bir həftə ərzində əsas SSRİ ərazisində və iki həftəyə - ölkənin kənar və çətin əl çatılan rayonlarında )  nağd pulların böyük hissəsini kənarlaşdırmaq mümkün oldu. İslahatın sonuna onun iqtisadiyyatdakı həcmi təxminən 14 milyard rubl təşkil edirdi, hansı ki, bunlardan 4 milyardı əhalinin əlində cəmlənmişdi. Bununla bərabər qiymətlərin aşağı salınması istiqamətində qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi islahatı da baş verdi və dövlət ehtiyatında olan əmtəələr dövriyyəyə çıxarıldı, bu da yeni pulların əmtəə dəyərini gücləndirməyə kömək etdi. Nəticədə rublun alıcılıq qabiliyyəti möhkəmləndi, bu həmin fəhlə və işçilərin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə səbəb oldu.

Amma müharibədən sonrakı ilk beşillik illərində yalnız müharibənin korladığı iqtisadiyyatın düzəldilməsi aparılmırdı: sovet rəhbərliyinin planları uzaq gələcəyi də əhatə edirdi. 1946-cı ilin aclığı həyat səviyyəsinin təbiətin kaprizlərindən asılığını azaltmaq barədə düşünməyə vadar etdi. Nəticədə meşə salma və suvarma sistemlərinin inkişafı üzrə böyük tədbirlər kompleksini nəzərdə tutan  Stalin planı adlandırılan təbiətin dəyişdirilməsi meydana gəldi. Bu planın icrası sayəsində artıq 1951-ci ildə ət və yağ istehsalı 1948-ci il səviyyəsinin əksinə olaraq  1,8 dəfə, süd – 1,65, yumurta – 3,4 , yun – 1,5 dəfə artdı. Təəssüf ki, Xruşşovun rəhbərliyi dövründə bu qlobal təbiəti mühafizə planı praktiki olaraq ləğv edildi ki, bu da nəticədə kənd təsərrüfatı istehsalının katastrofik aşağı düşməsinə gətirib çıxardı.

Müharibədən sonrakı ilk beşilliyin nəticələri ən cürətli gözləntiləri belə ötdü. SSRİ-nin dünya iqtisadiyyatında müharibədən zərər çəkməyən ABŞ-dan sonra liderliyinin əsası məhz bu illər qoyulmuşdur. Artıq 1950-ci ilin 1 martında sovet hökuməti rublun dollara bağlantısından imtina etdi və 0,222168 q təmiz qızıla uyğun gələn rublun qızıl standartı müəyyən  edildi. Bununla bərabər, SSRİ təkcə özü əvvəlki vəziyyətinə qayıtmağa çalışmırdı, həm də müharibədən sonra yaranmış sosialist blok ölkələrinə də böyük kömək göstərirdi.

Arxaya boylanarkən,  ağır üzücü müharibədən sonra  praktiki olaraq tamamilə məhv edilmiş təsərrüfatı  cəmi 5 il ərzində nəinki bərpa etmək, həm də həmin dövrün ölkələrinin çoxunun iqtisadiyyatını arxada qoymağa imkan verən  misli görünməmiş sıçrayış atmaq üçün  görülməmiş gərginlik göstərməyə özündə gec tapan atalarımızın və babalarımızın mənəvi ruhuna  və iradə gücünə haqq qazandırmamaq mümkün deyil. Və heç cürə bu sualdan yayınmaq olmaz:  axı niyə biz özümüz tamamilə sülh şəraitində, “qeyri-effektiv sovet iqtisadiyyatından”  imtina etməyimizdən demək olar ki, ¼ əsr sonra  belə nəticələrə yaxın sıçrayış göstərə bilmirik?

İlya Nikonov

Tərcümə Günel Muradova

Как СССР укреплялся после Победы

Победоносный май 1945 года означал для СССР не только триумфальный конец войны. Полстраны лежало в руинах,уровень жизни людей откатился далеко за предвоенный уровень, а на пороге маячила тень нового противостояния. Удивительно, как обескровленный Союз всего за пять лет не только возродился, но и стал второй по экономической мощи мировой державой.

Тяжелейшей ценой далась советскому народу победа над фашизмом. Сухая статистика дает очевидный ответ на вопрос, который сегодня так любят задавать так называемые "либералы" — а что случилось бы, окажись СССР в числе побежденных? Вот ведь, Чехия, Бельгия, Франция и т. д. тоже побывали под оккупацией — и ничего, никаких особых последствий это не вызвало. Может, и на европейской части Союза (ведь вряд ли фашисты пошли бы за Урал) жизнь процветала бы под сенью рейха и добрые бюргеры попивали бы баварское пивко после работы на высокотехнологичных производствах фольксвагенов и цейсовской оптики, а в полях за белыми домиками под черепичными крышами паслись бы стада не по-советски тучных коров-рекордсменок?

Крайне сомнительное предположение. После освобождения западных областей РСФСР, Украины, Белоруссии, Прибалтики, была проведена инвентаризация, выявившая ужасающие цифры: рабочих оставалось не более 15-17 процентов от довоенного количества. Уцелело не более 13 процентов промышленных предприятий. В сельском хозяйстве насчитывалось не более половины довоенного парка тракторов и комбайнов, причем большинство машин нуждалось в капитальном ремонте. Поголовье скота на оккупированных территориях по сравнению с довоенным уровнем снизилось до 20-25 процентов лошадей, 40 процентов крупного рогатого скота, свиней осталось лишь 10 процентов.

За время войны было разрушено 1710 городов и поселков городского типа, уничтожено 70 тысяч сел и деревень, взорвано и выведено из строя 65 тысяч километров железнодорожных путей. По подсчетам экономистов, страна утратила примерно треть своего национального богатства. В отличие от оккупированных европейских стран, чьи граждане в итоге смогли адаптироваться к новой жизни и до конца войны ударно трудились на благо германского рейха (и воевали в рядах Ваффен-СС), на территории СССР велась война на полное уничтожение всего и всех.

Цифры неумолимо свидетельствуют: до полного исполнения подобных планов оставалось не так уж и долго. Когда мы говорим, что победа в той войне далась нашему народу колоссальным напряжением сил, как на фронте, так и в тылу — это не преувеличение и не просто красивая метафора. Действительно, к концу войны народ был измотан и истощен, уровень жизни упал катастрофически. Поэтому в высшем советском руководстве выдвигались предложения не спешить с восстановлением разрушенного, "предоставить советскому народу возможность отдыха". Такое решение выглядело тем более логичным, что в 1946 году на страну обрушился вызванный небывалой засухой голод, до восстановления ли тут?

Однако еще до окончания войны стало ясно: союзники по антигитлеровской коалиции вовсе не намерены продолжать добрые отношения после победы над Германией. Сейчас нам известно, что в штабах западных армий разрабатывались планы выдвижения сосредоточенных в Западной Европе войск на Восток, против, как им казалось, обескровленной Красной Армии. Поэтому советские руководители были вынуждены принять противоположное решение. Как указывали сторонники энергичного восстановления, противостояние капиталистического и социалистического лагерей, перешедшее в фазу "холодной войны", могло в любой момент обостриться, особенно с учетом обладания США ядерным оружием.

Квинтэссенцией такого взгляда стала речь И. В. Сталина в феврале 1946 года, где он, в частности, заявил: "Нам нужно добиться того, чтобы наша промышленность могла производить ежегодно до 50 миллионов тонн чугуна, до 60 миллионов тонн стали, до 500 миллионов тонн угля, до 60 миллионов тонн нефти. Только при этом условии можно считать, что наша Родина будет гарантирована от всяких случайностей. На это уйдет, пожалуй, три новых пятилетки, если не больше".

История показала, что Иосиф Виссарионович ошибся. Темпы восстановления страны на самом деле оказались намного выше, приводя в изумление и состояние глубокой задумчивости бывших союзников. Достаточно вспомнить Сталинград, руины которого ведущие мировые эксперты предлагали законсервировать в качестве огромного музея ужасов войны — как не подлежащий восстановлению. Но не будем забегать вперед. В действительности, восстановление экономики началось еще в ходе войны, по мере освобождения оккупированных советских земель.

Ярким примером может служить история Подмосковного угольного бассейна, в начале войны полностью оккупированного немецко-фашистскими войсками. Сразу же после освобождения в 1942 году шахты и поселки были восстановлены, и уже в 1943 году добыча угля на 45 процентов превысила довоенный уровень. Еще воюющая страна тратила огромные средства на развитие промышленности не только в тылу, где работали эвакуированные из западных регионов производства, но и на недавно освобожденных территориях. Только в 1943 и 1944 годах на эти цели было потрачено около 17 миллиардов рублей. Заметим, что в годы ударной первой пятилетки 1929-1933 годов, когда молодой СССР создавал собственную индустрию, капиталовложения составляли примерно 10 миллиардов рублей в год. Какой же верой в свои силы и в свою победоносную армию должны были обладать и советские люди, и советское руководство, чтобы идти на такие затраты и усилия, когда враг еще не повержен!

Развитие экономики Советского Союза базировалось на пятилетних планах, сокращенно именовавшихся пятилетками. До войны было принято три пятилетних плана, но исполнение третьего было сорвано нападением фашистской Германии. Четвертая, послевоенная, пятилетка должна была стать первой на пути восстановления и укрепления могущества страны. Потому в плане были закреплены достаточно амбициозные задачи: не только вернуть, но и превзойти довоенный уровень производства. В частности, предполагалось добыть на 51 процент больше угля и на 14 процентов больше нефти. Но и эти цели были в итоге перекрыты: добыча угля выросла на 57,4 процентов, а нефти на 21,7 процентов по сравнению с довоенной добычей. К концу пятилетки объем производства продукции машиностроения в 2,3 раза превышал довоенный. В годы четвертой пятилетки — только вдумайтесь в эту цифру! — было введено в строй 6500 предприятий, в т. ч. таких крупных и технологически сложных, как Закавказский металлургический завод, Усть-Каменогорский свинцово-цинковый комбинат, Рязанский станкостроительный завод.

Важным шагом в повышении жизненного уровня советского народа стала денежная реформа. Среди либеральных историков сегодня принято считать, что она носила конфискационный характер и имела целью выкачивание сбережений населения, в первую очередь — рабочих и крестьян. Точка зрения довольно смешная, если учесть, как те же историки-либералы наперебой рассказывают нам, какими нищими и бесправными были рабочие и крестьяне в "сталинском ГУЛАГе". А теперь выясняется, что у них были сбережения — и немаленькие!

Однако реформа и вправду носила конфискационный характер: сбережения до 3000 рублей обменивались один к одному, от трех до десяти тысяч — два к трем, от десяти тысяч и выше — один к трем. Те же, кто привык хранить деньги в чулках и матрасах получили по рублю за "кровный" червонец. Только вот основными пострадавшими от репрессий стали духовные прародители нынешних либералов — нажившиеся на войне спекулянты. Стоит ли говорить, что во многих случаях эти капиталы имели криминальное происхождение, и уж никак их нельзя было назвать справедливо нажитыми. При этом — внимание! — зарплаты рабочих и крестьянские доходы исчислялись прежними ставками и выдавались новыми деньгами в тех же размерах.

Однако восстановление социальной справедливости было лишь одной из целей реформы, и далеко не главной. Дело в том, что к концу войны в стране накопилась невероятная масса денежной наличности — по оценкам специалистов от 43 с лишним до почти 74 миллиардов рублей. Понятно, что вся эта масса давила на экономику, вызывая ее перегрев. Достаточно вспомнить, что в ходе войны сложилась трехуровневая система цен на различные товары: пайковые (при реализации по карточкам, нормировавшим потребление), коммерческие (свободная государственная торговля) и рыночные. Этот разнобой как-то следовало привести к единому знаменателю. Более того: поскольку советский рубль не прекращал хождение на оккупированных территориях, этим воспользовались фашисты, вбросившие в экономику огромный объем фальшивых дензнаков. Эти фальшивки, изготовленные на высочайшем уровне, требовалось вывести из оборота.

В ходе молниеносной реформы (неделя на обмен на основной территории СССР и две — в отдаленных и труднодоступных районах страны) удалось изъять большую часть наличности. К концу реформы ее объем в экономике составлял около 14 миллиардов рублей, четыре из которых находились на руках у населения. Одновременно с этим произошла реформа ценообразования в сторону понижения цен и были разбронированы товары из госрезерва, что позволило укрепить товарное наполнение новых денег. В итоге произошло укрепление покупательной способности рубля, что привело к реальному (на 34 процента относительно дореформенного) повышению уровня жизни тех самых рабочих и крестьян, об "ограблении" которых ныне рыдают либералы.

Однако в годы первой послевоенной пятилетки шло не только выправление исковерканной войной экономики: планы советского руководства уходили далеко в будущее. Голод 1946 года заставил задуматься о том, как снизить зависимость уровня жизни от капризов природы. В итоге на свет появился так называемый Сталинский план преобразования природы, предусматривавший громадный комплекс мер по лесоразведению и развитию оросительных систем. Благодаря его исполнению уже в 1951 году производство мяса и сала выросло в 1,8 раза, молока — в 1,65, яиц — в 3,4, шерсти — в 1,5 раза против уровня 1948 года. К сожалению, в период хрущевского руководства этот глобальный природоохранный план был практически свернут, что в итоге привело к катастрофическому снижению сельскохозяйственного производства.

Результаты первой послевоенной пятилетки превзошли самые смелые ожидания. Именно в эти годы были заложены основы лидерства СССР в масштабах мировой экономики, уступавшим лишь не пострадавшим от войны США. Уже 1 марта 1950 года советское руководство отказалось от привязки рубля к доллару и был установлен золотой стандарт рубля, соответствовавший 0,222168 г чистого золота. Между тем, СССР восстанавливался не только сам, но и оказывал значительную помощь странам возникшего после войны социалистического блока.

Оглядываясь назад, нельзя не отдать должное силе духа и воли наших отцов и дедов, нашедших в себе силы проявить невиданное напряжение после тяжелейшей изнурительной войны, чтобы всего за пять лет не только восстановить практически уничтоженное хозяйство, но и совершить беспримерный рывок, позволивший превзойти экономики большинства стран того времени. И никак нельзя отделаться от вопроса: почему же мы сами не в состоянии показать в совершенно мирных условиях хоть немного близкие к такому рывку результаты, спустя вот уже почти четверть века после отказа от "неэффективной советской экономики"?

Илья Никонов

Dünya müharibəsi ilə bəslənmiş korporasiyalar

Dünya müharibəsi ilə bəslənmiş korporasiyalar

İkinci Dünya müharibəsi zamanı hərbi biznes sahəsində dünyanın bütün transmilli korporasiyaları iştirak edirdilər, hansılar ki, sahibləri böyük qan kütləsi üzərində böyük pullar qazanmışdılar. Onlardan bəzilərini sadalayaq

Birinci Dünya müharibəsindən sonra alman iqtisadiyyatı xarici kreditlər hesabına bərpa olunurdu və böyüyürdü. Birinci dünya müharibəsinə qatılmağa özünü çatdıran amerikalılar sələmçilikdə digərlərindən çox uğur qazandılar: 1924-cü ildən 1930-cu ilədək Almaniyanın xarici borcları 18 milyard dollardan 25 milyard dollara qədər artdı. Uzunmüddətli borcların əksəriyyəti (55%-i) və həmçinin 37% qısamüddətli kreditləri ABŞ nümayəndələri, ilk növbədə Morqan bankları verdilər.

Borca verilmiş vəsaitlərin müqabilində almanlar müəssisələrin səhmlərini verirdilər. Bu şəkildə amerikan kapitalı alman iqtisadiyyatının bir hissəsinə çevrildi. Və artıq 1929-cu ildə alman sənayesinə yatırılmış güclü investisiyalar onu dünyada ikinci yerə çıxardı, əsas müəssisələr və sahələr isə nəhəng amerikan maliyyə-sənaye qruplarının nəzarəti altına düşdü.

1924-cü ildən 1929-cu ilə kimi sənayeyə investisiya və borc şəklində 63 milyard qızıl marka daxil oldu. Bununla bərabər borclar 30 milyard təşkil edirdi. Bu dövr ərzində Almaniya 10 milyard marka reparasiya (təzminat) ödəmişdi. 1933-cü ilə amerika maliyyə kapitalı və sənaye korporasiyaları alman sənayesinin bütün əsas sahələrində, həmçinin Almaniyanın nəhəng banklarında yerləşirdi.

Həmin dövrün nəhəng konsernlərindən olan “İG Farbenindustrie”, hansı ki, 30-cu ildə Hitlerin seçki qabağı kompaniyasının əsas sponsoru idi, həmin vaxt Rokfellerin “Standard Oil” şirkətinin kontrolu altında idi. 1926-cı ildə “Dillon Reed” (hazırda "Warburg Dillon Reed" investisiya şirkəti kimi tanınır) Rokfeller bankı Almaniyanın metallurgiya inhisarçısı - Vereinigte Stahlwerke polad trestinin əsasını qoydu.

Morgan qəbiləsi General Electric vasitəsilə praktiki olaraq bütün alman radio və elektrotexnika sənayesinə nəzarət edirdi. Bununla belə General Electric-in Almaniyada fəaliyyəti hətta ABŞ hökumətinin də narazılığına səbəb olmuşdu. Müharibənin qurtarmasından bir il sonra, 1946-cı ildə, şirkət Krupp alman korporasiyası ilə əlbir olaraq, metalın mexaniki emalı üçün vacib olan volfram karbidinin qiymətini qəsdən qaldırdığı üçün cərimə olunmuşdu. Cərimə qiymətlərin maxinasiyası nəticəsində əldə edilmiş gəlirlə müqayisədə cüzi idi – cəmi 36 min dollar. Amerikanın GE şirkəti aktiv şəkildə qul əməyindən istifadə edən və qaz kameraları quraşdıran Siemens şirkətində də paya sahib idi.

Morganlar həmçinin AEG-in (hansı ki, bütün texnoloji kəşflərini rus mühəndisi Mixail Dolivo-Dobrovolski-yə borcludur) 30%-nə sahib idilər, bugün də mövcud olan və səhmləri NYSE -ə yönləndirilən İTT əlaqə şirkəti vasitəsilə isə Almaniyanın telefon şəbəkəsinin 40%-nə nəzarət edirdilər. Həmçinin GE hərbi təyyarələr istehsal edən Focke-Wulf avia-tikinti şirkətinin 30% səhmlərinə sahib idi. Bir sıra amerika firmalarının hərbi patentləri almanlara satılmışdı, xüsusilə, “Yunkers-87” amerika texnologiyaları üzrə quraşdırılırdı.

Düponlar General Motors vasitəsilə Opel-ə daxil oldular. Məşhur Volkswagen isə  onsuz da tamamilə 100%-lik Henri Ford-a aid idi. 1938-ci ildə almanlar qoca Forda alman şahinin xidmət Ordenini – reyxin əcnəbilər üçün ən ali mükafatını təqdim etdilər. Buna səbəb vardı. Ford-un alman idarəsi müharibə zamanı alman ordusunun bütün hərbi yük maşınlarının 2/3-nin istehsalını təmin etmişdi və həmçinin məhbusların əməyindən istifadə etmişdi.

2000-ci ildə isveçrə firması Nestle avropa təşkilatlarına kompensasiya şəklində şərti qaydada 15 milyon dollar ödədi. Bu kompaniyanın iki dünya müharibələri ərzində qazandığı güclə müqayisədə qəpik-quruşdur. Braziliya istehsal artıqlığından əziyyət çəkdiyindən, kompaniya döyüşən amerika ordusunu tonnlarla əridilmiş kofe ilə təmin edirdi. Alman əsgərləri üçün isə Nestle dadlı şokolad hazırlayırdı, bütün dünya müharibəsi boyunca bu məhsulun inhisarçı tədarükçüsü olmuşdu.

Məşhur Fanta isə onsuz da Almaniyada doğulmuşdu. Kola üçün inqridientlərin Avropaya idxalında problemlər yarandığından, Coca-Cola-nın Almaniyadakı başçısı Maks Kayt fərasətli davrandı və texnoloqlarla birlikdə əldə olan materiallardan almanlar üçün istehsal oluna biləcək dadlı kimyəvi içkinin formulunu yaratdı. Almanlar müharibəni uduzduqda isə Coco-Cola-nın Almaniyadakı filialının orientasiyasını işğal qoşunları üçün içki istehsalına və avropa bazarında qazlı içkilər arasında liderlik qazanmağa dəyişdirdilər. Fantanı da əlbəttə ki, unutmadılar.

Qeyd etmək lazımdır ki, İkinci Dünya müharibəsi dövrü müasir transmilli korporasiyaların böyük əksəriyyəti üçün qızğın dövr idi. Onlar müharibənin son aylarına, almanlardan maksimum mümkün olanı sorub çıxarana kimi onlarla işlədilər, sonra isə yeni Avropada birinci yerləri tutdular və yeni artım tsiklinə başladılar.

Tərcümə: Günel Muradova

Zibillikdə həyat: qida və satmaq üçün əşyalar axtarışında

         Yəmənin  paytaxtı Səna yaxınlığında şəhərin hər tərəfindən zibil gətirilən böyük zibillik yerləşir

   

                                              Yük maşınları hər gün bura on tonnlarla zibil gətirir.

Buldozerlər bir yerə atılmış zibil yığınını sahə boyunca daşıyırlar. Fotoqraf qarşısında poza verən yəmənli uşaqlar bura təkcə oynamaq üçün gəlməyiblər.

Uşaqlar məktəbdə dərs almaq əvəzinə böyüklərlə birlikdə zibillikdə yaşamağa məcburdurlar. Onlar hər gün üfunət qoxan zibilin içərisindən bir şeylər seçib yığmaqla sağ qalırlar.

                                                            Heyvanlar da zibillikdə qida axtarır.

   Aşağı territoriyalar insanlar və heyvanlar arasında bölünmüşdür, səma isə quşlara aiddir. Bu yerin iyrənc qoxusu kilometrlərlə uzanır.

İnsanlar tez-tez metal bankalar və plastic içki butılkaları qazıb çıxarmaq istəyirlər. Çünki, onları satmaq və əvəzində pul almaq olar.

Zibil yığanlar bütün günlərini zibillikdə keçirirlər. Onlar səhərdən işə başlayırlar, alaqaranlığın düşməsi ilə isə işlərini yekunlaşdırırlar

Zibilliklərdə insanlar təkcə əşya axtarmırlar, həm də tapan kimi yeməyə qida axtarırlar. Honduras zibilliklərində bu adi qida qəbul etmək üsuludur.  Təkcə insanlar deyil, həm də ev heyvanları belə qidalanır.

Bugün zibil yığıcılarının növbəsi yekunlaşıb. Amma bu kişi gecələr də zibillikdən getmir. Bura onun evidir. O özünə döşək salacaq, səhər isə yenidən işləməyə başlayacaq.

Biz nə uğrunda vuruşurduq?

Biz nə uğrunda vuruşurduq?

Əgər bizim bugünkü siyasi xadimlərimiz və biznes çarlarımız 1939-cu ildə hakimiyyətdə olsaydılar, nasizmlə mübarizə aparmaq istəməzdilər

Hər bahar isti yaz yağışı susuzluqdan qurumuş və əzab çəkən torpağa yağır. Uzun qış yuxusundan sonra həyat canlanır. Və oyanan təbiətin bütün bu gözəllikləri məni barmağa sancılmış qızılgül tikanları kimi yaralayır. Yaz günləri, gecələr qısaldıqda mənə cavanlıq vaxtlarımı xatırladır. Günəş şüaları onda da belə parlaq və isti idi,indiki kimi, amma canlanan təbiətin gözəlliyi özündə ölüm izləri daşıyırdı. 1945-ci ilin yazı idi və Avropa ölümün və Dünya müharibəsinin qəddarlığının boğucu qucaqlarında boğulurdu.

O müharibə kütləvi şəkildə on milyonlarla insan həyatını yox etdi – bu insanlar hərbi döyüşlərdə, bombalanma zamanı ölürdülər və ya onları dinc əhali kimi öldürürdülər. Müharibənin 5 ili ərzində nə qədər geriçəkilmə, məğlubiyyət və amansız döyüşlər olmuşdu – neçə dəfə isti yay ondan sonra qış şaxtaları gələn payızla əvəz olunmuşdu və yenə yaz insanlara ümid və optimizim verirdi. Hər bir evdə tıqqıldayan saatlar, şəhər meydanlarındakı qala saatları hər gün eyni şəkildə vaxtı – yaxşılıq və pislik arasındakı ölümcül müharibənin vaxtını ölçürdü. Saatlar həyatın və bizim hər birimizin vaxtını ölçürdü, müharibənin hər bir cəbhəsində əsgərlər hər gün və hər saat ölürdülər və ya şikəst olurdular. Mühafizə gəmilərinin dənizçiləri  Atlantik okeanın şimalında soyuq sularda batırdılar. Şəhərlər ac kimsəsiz uşaqların dolaşdığı çınqıl yığınına çevrilirdilər.

Ölüm neçə illər dünyanı dolandı – və bir çox ölkələrdə uzun illər hətta məhsul əkininin və yığımının kəndtəsərrüfatı tsikli dayanmışdı. Dünya müharibə vəziyyətində idi, və biz bir çox britaniyalıların həyatını məhv və ya şikəst edən bu müharibə dünyasında yaşayırdıq. Amma bütün bu müharibə qurbanları haqlı idilər və yalnız ona görə ki, biz öz işimizin ədalətli olduğuna inanırdıq, ona görə ki, hesab edirdik ki, sənin kim olmağın və haralı olmağın əhəmiyyətli deyil, müharibə bizim ümumi işimizdir. Biz öz gücümüzə inanırdıq, hər birimizin töhvəsi isə az və ya çox olmasına baxmayaraq, çox əhəmiyyətli idi. Və bu birlik və optimizm bizə müharibə dövrünün qara pərdəsinin arasından baxmağa kömək edirdi. Nasist Almaniyasına qarşı müharibədə yalnız bu şəkildə dayana və tab gətirə və həmin 1945-ci ilin yazını gözləyə bildik.

Müharibənin həmin son günlərində mənim 22 yaşım vardı və günlərlə deyil, həmin yazda sakitləşmiş döyüş meydanlarında olan ot kimi saatlarla böyüməli olurdum. Azad olmuş Hollandiya çölləri ilə nasist Almaniyasına tərəf gedirdim. Və onda mənim başımda yalnız bir fikir vardı: mən necə də xoşbəxt insanam! Mən bu müharibədən sağ çıxa bildim! Mən öz işimi layiqincə yerinə yetirdim, heç vaxt əmri yerinə yetirməkdən yayınmadım.

Mən kral hərbi-havva qüvvələrində xidmət etmişəm və sağ qalan çox az yoldaşlarımdan biri idim – ölüm məndən yan keçmişdi. Amma mənim əksər yoldaşlarımın,dostlarımın,qonşularımın,tanışlarımın və ümumiyyətlə tanımadığım inasanların bəxti belə gətirməmişdi. Mənim yaşıdlarımdan çoxları 22 yaşına kimi yaşaya bilməmişdi. Onlar heç vaxt ailə qura və dinc həyatdan zövq ala bilməyəcəklər. Yoldaşlarımın çoxu kimi mən də başa düşürdüm ki, ölənlər insanlığın xilası uğrunda canlarından keçmişdilər.

Bəlkə də mən məhz buna görə indi də, 90 yaşımda, hər yaz yerli memoriala baş çəkirəm və ölənlərin daş üzərində qeyd olunmuş adlarını oxuyuram. Mən sadə epitafiyaları diqqətlə oxuyuram, onların həyat tarixlərinə baxıram və düşünürəm: bu gənclər sağ qalsaydılar necə olardı? O zaman onların həyatı necə olardı? Onlar həqiqətən sevə, oz xöşbəxtliklərini, öz peşələrini tapa və öz işlərinə görə layiqli əmək haqqı ala bilərdilərmi?

Onlar uşaq böyüdə bilərdilərmi? Uğrunda fədakarlıqla döyüşdükləri müasir demokratiya onların xoşuna gələrdimi? Silahların susmasından və İkinci dünya müharibəsinin qurtarmasından artıq 70 il keçib, amma mən hələ də əmin deyiləm – mən bilmirəm onların həyatı müasir cəmiyyətə dəyərdimi.

Şəxsən mənə elə gəlir ki, “bu gözəl dünya” tamamilə səhv qurulubdur – o, İkinci Dünya müharibəsinin gedişində qadınların və kişilərin “qanla, tərlə və göz yaşları” ilə qurduqları dünyaya uyğun gəlmir. Bizim müasir siyasi xadimlərimiz, teleşərhçilərimiz, eləcə də hərbi-sənayə kompleksimiz üçün keçmişin mübarizəsinə hörmətsizlik etmək rahat və xeyirlidir. Onlar “D günü”, “Suord”, “Cuno”,”Qold” və “Omaxa” əməliyyatları münasibətilə təntənəli nitq söyləyə bilərlər, sanki, bu sözlər qəti surətdə onların azadlıq ideyalarına bağlılığını göstərir. Amma bizim individual və kollektiv azadlığımız məhz bugün təhlükə altındadır, həm də bu təhlükə nasizm üzərində qələbə dövründən bu qədər ciddi olmamışdır.

Biz İkinci Dünya müharibəsində sağ qalanların evə qayıdarkən nə baş verdiyini unutduq – onlar sahildə bağlanmış qayıqları dalğanın üzərində qaldıran qabarma  kimi qayıdırdılar. Mənim nəslim acı yaşamalı, öz gözləri ilə soyqırım, etnik təmizləmə görməli oldu, ağlasığmaz çətinliklər çəkməli oldu – müharibədən qayıdan əsgərləri və dinc əhalini onlara çatacaq dinc həyatı belə təkid və inadla tələb etməyə məhz bunlar məcbur etdi.

Biz dəqiq bilirdik ki, biz bunlara layiqik və bilirdik ki, gələcək daha keçmiş kimi, nə vaxt ki, çoxları zibil qutularında eşələnməyə məcbur olmuşdu, olmamalıdır. Bizim “gözəl yaşıl ölkəmiz” müharibədən sonra hər kəsin ölkəsi olmalı idi – istisnasız, çünki, biz məhz belə bir ölkə üçün qan tökürdük və ölürdük. Biz həqiqi demokratik cəmiyyət tələb edirdik, harada ki, hər kəsə öz xidmətlərinə görə haqq verilməli idi və  artıq heç kim yoxsulluq içərisində yaşamayacaqdı. Hesab edirdik ki, heç kim xəstəlikdən və ya savadsızlıqdan həyatın xarabalığına atılmamalıdır. Müharibədən sonra biz qərb dünyasında radikal kökündən dəyişikliklər apardıq, məhz onda bizim cəmiyyətmizdə fikirlər yayılmağa başladı ki, bütün insanlar özlərinə uyğun münasibətə layiqdirlər, müstəqil hərəkət etməyə, ədalət üçün hüquqa malik olmalıdırlar,əhalinin ən zəif təbəqələri isə sosial yardım almalıdırlar.
Biz ödəməli olacağımız dəyəri çox yaxşı bilirdik, əgər cəmiyyət ədalətsizdirsə, bu nəticədə bütün demokratiyanın sonu deməkdir, insanların əksəriyyəti isə yoxsulluqda sürünməli olacaqlar. Biz ümumi səhiyyə sisteminin olmamasının nəyə başa gələcəyini bilirdik, bu əslində cəmiyyətin kiçik insan toplusunun çoxluq üzərində hakim olduğu əvvəlki modelinə qayıtmaq deməkdir. Və bugün, bizim dünyanın varının çox dəfələrlə artdığı zaman, bizim siyasi xadimlərimiz, maliyyə institutlarının nümayəndələri və sənaye nəhənglərinin sahibləri qəfldən bizə deyirlər ki, biz həmin müharibədə insanların uğrunda can qoyduğu layiqli həyatı yaşamamalıyıq. Bugün bizim başçılar bizə deyirlər ki, guya ümumi səhiyyə, dövlət tərəfindən təmin olunan pensiya, ədalətli əmək haqqı,həmkarlar ittifaqlarının müdafiəsi və bizim sosial təminat sisteminin digər aspektləri kimi “dəbdəbə”yə malik ola bilmərik.

Bugün mənim 90 yaşım var və yenidən döyüşə getmək üçün çox qocayam. Mən daha hətta etiraz nümayişlərində dayana və əllərimdə bugünkü siyasətin ağılsızlıqlarını tənqid edən plakat saxlaya bilmirəm. Mənə qalan öz dövrümün və nə vaxtsa uzaq keçmişdə Hitlerə və sivilizasiyanın əsas prinsiplərini məhv etməyə çalışan bütün hər kəsə qarşı apardığımız qəhrəman mübarizənin canlı şahidi olmaqdır.Bizim cəmiyyətin əsas problemləri vəsait çatışmamazlığı və borclar deyil, odur ki, bizim başçılar xalqa hesabat vermirlər, bir yığın Siti bankirlərinə və hedge-fund menecerlərinə hesabat verirlər. Onlar hamısı yalnız öz mühasibatlıq idarələrinə qulaq asırlar, xalqa yox.

Bilmirəm, ətrafımızda hər şeyi gərginləşdirən zülmətdən çıxış yolu tapa biləcikmi.Ola bilsin, insanlıq yenidən  nə vaxtsa əcdadlarının çıxdığı mağaralara qayıdacaq – belə bir ssenari tamamilə mümkündür – çünki, biz yalnız öz şəxsi maraqlarına xidmət edən siyasi partiya liderləri və var-dövlətinin mənbəyi tamamilə şübhəli olan biznes maqnatları tərəfindən tabe edilmişik və qorxudulmuşuq. Amma mən yenə də ümid edirəm ki, bu baş verməyəcək, heç olmasa gələcək nəsillərin xatirinə buna yol verməyəcəyik.

Bununla belə, əmin olduğum bir şey var: əgər bizim indiki siyasi xadimlərimiz və biznes çarlarımız 1939-cu ildə hakimiyyətdə olsaydılar, onlar nasizmlə mübarizəyə qatılmaq istəməzdilər. Nə Dyunkerk, nə də Britaniya uğrunda Döyüş olmazdı, və nəticədə bizim Ulduz Saatımız çatmazdı. Bizim müasir liderlər daha da Avropa üzərində işığın necə söndüyünə baxmağı üstün tutardılar, çünki, belə davranış hitler zülmkarlığına qarşı onlar üçün ən ucuz və ehtiyatlı variant olardı.

Harri Lesli Smit

Tərcümə Günel Muradova