Михаэль Леви. Национализм и интернационализм

Через 200 лет после призыва к всемирному всечеловеческому братству, брошенного Великой французской революцией, и через 80 лет после основания Коммунистического интернационала, что остается от великой мечты об интернациональной солидарности угнетенных? Неужели национализм всегда был главной движущей силой мировой политики? И как должны относиться к этому социалисты?

Противоречивая роль национализма – один из величайших парадоксов истории 20 века. Служа государству и силам реакции, идеология национализма породила и узаконила некоторые из самых чудовищных преступлений века: две мировых войны, геноцид армян, евреев и цыган, колониальные войны, восход фашизма и военных диктатур, жестокое подавление прогрессивных, в том числе, революционных движений - от Китая в 1920-е до Индонезии в 1960-е и Аргентины в 1970-е. С другой стороны, во имя национального освобождения добивались независимости колонизированные народы, а некоторые из самых важных и радикальных революционных социалистических движений оказались способны добиться народной поддержки и триумфа – в Югославии, в Китае, на Кубе, в Никарагуа.

Другой озадачивающий парадокс: хотя национализм во многом определял политические очертания 20 века, величайшая революция нашего времени, Октябрь 1917-го, не была ничем обязана национализму, и очевидным образом была направлена против «защиты отечества» в войне против Германской империи. Более того, история рабочего и социалистического движения 20 века не знает массовой международной организации, настолько приверженной интернационализму, как Третий интернационал (по крайней мере, в первые годы).

Как нам понимать эти парадоксы? Может ли марксизм дать нам теоретический инструментарий для их понимания? Правда, ли что рабочие и эксплуатируемые не имеют отечества, как полагал Маркс в 1848-ом? Насколько «Мать-Земля» может стать отчетливым горизонтом социального освобождения? И каковы перспективы национализма и интернационализма в 21-ом веке? Любая попытка ответить на этот вопрос должна начинаться с диалектического подхода к проблеме: национальный вопрос противоречив, и его противоречия не есть выражение неких вечных свойств человеческой природы, а есть выражение конкретных исторических условий.

Важно аккуратно различать чувство национальной идентичности, приверженность национальной культуре, ощущение принадлежности к национальному сообществу, к собственной истории – и национализм. Национализм – идеология, составленная из всех перечисленных элементов, о и ещё из одного, ключевого: представление о нации как о первостепенной, фундаментальной и самой важной социальной и политической ценности, которой – в том или ином виде – подчинены все остальные. Ганс Кон, известный историк современного национализма, определил это как «состояние ума, при котором индивид ощущает свою высшую преданность национальном гсударству». Это вполне адекватное определение – если включить в него также борьбу за образование национального государства – даже если мы признаем, что существуют некоторые (умеренные) националистические движения, борющиеся только за культурную или территориальную автономию.

Непросто выяснить, как и когда родился национализм. Некоторые авторы возводят его начало к образованию национального государства в современном виде, то есть, к 15-16 векам. (Макиавелли!) Другие, например, Кон, возводят национализм к первым великим буржуазным революциям: в 17-ом веке в Англии и в 1789 году во Франции государство «перестало быть королевским государством: оно стало государством народным, национальным государством, отечеством». Не так давно Том Нэирн пытался доказать, что национализм возник в 19 веке (как результат неравномерного развития капитализма) в периферийных странах (Германия, Италия, Япония), и только потом достиг «государств центра» (Англии и Франции), но эта странная хронология достаточно произвольна и, похоже, игнорирует такие хорошо известные исторические факты, как патриотическое измерение французской революции и наполеоновских войн. В любом случае, нет сомнения, что на протяжении многих веков политическим идеалом было не национальное государство, а другие формы социальной и политической организации: клан, город-государство, феодальный сеньор, церковь, династическое королевство и многонациональная империя. И, хотя в прошлом могут быть найдены некоторые прецеденты (древние евреи или древние греки), их природа и сущность весьма отличны от современного национализма.

Марксистский социализм на фундаментальном уровне противоположен национализму. Прежде всего, потому, что марксизм отказывается видеть нацию как единое целое: все нации разделяются на разные социальные классы, с разными интересами и разными представлениями о национальной идентичности. Но марксизм отрицает националистическую идеологию и её систему ценностей прежде всего потому что в высшей степени привержен не какой-либо нации, а интернациональному историческому субъекту (пролетариату) и интернациональной исторической задаче: социалистической трансформации мира. Это интернационализм как этического, так и материалистического характера.

Этические элементы важны: для марксистского миропонимания, материалистического и атеистического, единственная ценность, которую можно считать «сакральной», абсолютной, – это человеческое начало как таковое (а эксплуатируемые и угнетенные являются его освободительной силой). В этом смысле, лозунг «Пролетарии всех стран, соединяйтесь!» есть не только практический призыв к действию, но также этический ответ социалистов на «сакральную любовь к своей стране», присущую националистической идеологии. Таким образом, социализм является интернационалистским движением благодаря универсалистскому и гуманистическому характеру его ценностей и задач. Без этого этического измерения невозможно понять безоговорочную преданность и самопожертвование многих поколений активистов рабочего движения многих стран интернациональному социализму (или коммунизму). Как писал старый большевик Адольф Иоффе в своем последнем (перед самоубийством) письме Троцкому в 1927: «человеческая жизнь лишь постольку и до тех пор имеет смысл, поскольку и до какого момента она является служением бесконечному, которым для нас является человечество».

Однако, если бы интернационализм являлся всего лишь моральным принципом, категорическим императивом, его было бы легко отвергнуть как красивую утопию. Если этого не происходит, то потому, что пролетарский интернационализм черпает свою политическую силу в объективных, конкретных, материальных условиях, проанализированных Марксом ещё в Коммунистическом Манифесте: унификация, объединение мира капиталистической системой. Как любое диалектическое единство, мировой капитализм не есть сумма частей, то есть, национальных экономик; так же, как интернациональная классовая борьба не есть сумма внутринациональных противостояний. Последние составляют органичное целое, имеющее свои собственные формы развития, отличные от особенностей составляющих элементов. Дьердь Лукач писал в «Истории и классовом сознании», что категория единства это, на методологическом уровне, носитель революционного принципа. С точки зрения диалектической целостности, никакая местная или национальная ситуация не может быть объяснена в теории или изменена на практике, если игнорировать её связи с целым: с мировой экономикой, с социальным и политическим развитием.

Анализ Маркса в Манифесте ничуть не устарел, наоборот, он гораздо более соответствует нашему времени, чем 1848 году. Империализм вызвал гораздо более высокую степень объединения мировой экономики, контроль рынка мультинациональными монополиями несравненно увеличился, в общем, унификация планеты капиталистическим способом производства достигла сегодня качественно более высокого уровня, чем в 1848 году. И это экономическое единство имеет также политическое и военное выражение в Западном Атлантизме, в интервенционализме США и т.п. Это означает, что интернационализм уходит корнями в структуру мировой экономики и мировой политики. Социалистический интернационализм есть также осознание этой объективной реальности.

Каков решающий фактор классовой борьбы: национальные или интернациональные условия? Нужно ли придавать первостепенную важность мировому процессу или, как писал когда-то Мао, внутренним факторам и национальным (эндогенным) причинам? Вопрос, поставленный таким образом, сам по себе вводит в заблуждение. Он предполагает абстрактное, метафизическое и статичное разделение между национальным и интернациональным, «внешним» и «внутренним», тем, что «внутри» и тем, что «снаружи». Диалектическая точка зрения основывается на понимании противоречивого единства между национальной экономикой и мировым рынком, национальной и интернациональной классовой борьбой – единства, которое очевидно уже из того факта, что национальная специфика (экономическая и социальная) есть продукт неравномерного развития международного капитализма.

Что не верно в Манифесте и других работах Маркса, это идея, будто современный капитализм есть по существу гомогенизирующая сила, создающая идентичные условия жизни и борьбы для всех эксплуатируемых всех стран. В его словах 1845-го года о том, что «Национальность рабочего - не французская, не английская, не немецкая, его национальность - это труд, свободное рабство, самораспродажа», есть большая доля истины; но в них не учитывается не только культурная специфика каждой нации (которую капитализм вовсе не отменяет), но также социоэкономические различия между пролетариями разных наций, связанные с неравномерным и комбинированным развитием мировой капиталистической системы. Более того, невозможно отрицать значение национальных особенностей для «формирования рабочего класса» в каждой стране и для развития каждой отдельной национальной традиции антикапиталистического сопротивления и борьбы.

Иными словами, хотя капитализмом создаётся, как в индустриальных монополиях, так и в подчиненных странах, современный пролетариат, который борется против одного и того же врага и имеет одни и те же объективные исторические интересы, это вовсе не значит, что материальные и социальные условия его жизни одинаковы. Как однажды написал Лев Троцкий: «Если мы возьмем Британию и Индию как полярные разновидности капиталистического типа, то вынуждены будем сказать, что интернационалистический характер британского и индийского пролетариата основан вовсе не на сходстве условий, задач и методов, а на их взаимозависимости…». Мировой капитализм создает невероятное неравенство, колоссальную разницу в жизненных условиях между центром и периферией системы: только совместная, взаимодополняющая борьба в разных странах может породить интернациональную солидарность. Так, антивоенные движения во Франции 1950-х и в США 1960-х – 1970-х были мощным вкладом в борьбу алжирцев и жителей Индокитая – и наоборот: борьба в колониях помогла разжечь радикальное сопротивление в метрополиях.

Суммируем: интернационализм не есть выражение сходства жизненных условий эксплуатируемых и угнетенных в разных странах, а есть выражение диалектической связи и взаимодополняемости как минимум трех видов борьбы: рабочего движения в развитых капиталистических обществах; движений за социальное и национальное освобождение в зависимых (или колониальных) странах; движений за демократию и против рыночных «реформ» в странах бывшего Восточного блока.

Множество корней национализма

Марксисты часто недооценивали важность национального вопроса, решающее значение национального освобождения для угнетенных народов. Причина этого – в стандартном пренебрежении, отрицании или, по крайней мере, недостаточном внимании к неклассовым формам угнетения: национальному, расовому или половому. Это происходит не потому что марксизм как таковой не способен принимать во внимание эти сферы, а из-за экономистского подхода, доминировавшего в марксистской мысли (и в некоторых работах самого Маркса), который и привел к недооценке перечисленных факторов. Марксисты также часто недооценивали силу национализма. Особое сочетание экономизма и иллюзии линейного прогресса (унаследованной от Просвещения) привело к ложной уверенности в неизбежном и скором крахе национализма. Особенно это касается Второго Интернационала, верившего, что национализм принадлежит прошлому, Карла Каутского, мечтавшего о будущем, в котором не будет наций и все будут говорить на одном языке: «Нации безболезненным путем смешаются друг с другом, более или менее по подобию ретороманцев, живущих в швейцарском кантоне Гризонс, которые постепенно, без сопротивления, германизируются, осознавая, что выгоднее говорить на языке, распространенном на большой территории, чем на языке нескольких долин…». Естественно, с такими представлениями марксисты были плохо подготовлены к противостоянию колоссальному подъему национализма после августа 1914, который опрокинул рабочее движение и привел к «священному единству в защите Отечества» - и к бойне рабочих всего мира. Сам Каутский скатился до «национальной защиты Германской империи», заявив, что «Социалистический интернационал – инструмент, подходящий только для мирного времени, во время войны его нужно аккуратно отложить в сторону». Таким образом, первое условие эффективной борьбы с национализмом это прощание с иллюзиями линейного прогресса, то есть, с наивными ожиданиями мирной эволюции и постепенного «отмирания» национализма и национальных войн, благодаря модернизации и демократизации индустриальных обществ, интернационализации производительных сил и т.п. Как можно объяснить невероятную силу национализма в истории 20 века? Первым ответом будет классический марксистский аргумент: национализм есть буржуазная идеология и его власть над массами это одна из главных форм идеологического доминирования буржуазии в капиталистических обществах. Этот анализ верен, но недостаточен для объяснения притягательной силы национализма, в том числе, и над значительными секторами рабочего движения. Нужно учитывать и другие причины.

Во-первых, существуют конкретные материальные и экономические условия: конкуренция среди рабочих разных национальностей (или государств), происходящая из самой природы капитализма. Это вопрос кратковременных интересов – например, предотвращения ввоза товаров из-за рубежа, грозящего безработицей – но текущая значимость этих интересов может скрыть от конкурирующих рабочих их общий исторический интерес, состоящий в отмене эксплуатации. Бывает, что это происходит и внутри одной нации, когда безработные добровольно заменяют бастующих. Сам Маркс признавал в Манифесте, что конкуренция среди рабочих постоянно угрожает дроблением и разрушением их общей организации.

Во-вторых, существуют иррациональные тенденции, схожие в шовинистическом национализме, религиозном фанатизме, расизме и фашизме: это психологический феномен, который, несмотря на его запутанность, необходимо тщательно анализировать. Книги Вильгельма Райха о массовой психологии фашизма, Эриха Фромма о «бегстве от свободы» и Теодора Адорно об авторитарной личности – важнейшие работы на эту тему. Национализм по своей природе – иррационалистическая идеология: она не может доказать преимущество одной нации над другой какими-либо рациональными аргументами – поскольку субстантивная (то есть, не чисто инструментальная) рациональность стремится к универсализму. Поэтому национализм вынужден обращаться к не-рациональным мифам вроде «божественной миссии» той или иной нации, вечного превосходства того или иного народа, права занимать более крупные географические Lebensraum («жизненные пространства») и т.п. Однако, национализм может также использовать псевдо-рациональные и псевдо-научные формы легитимации, такие, как геополитика или расовая антропология. Национализм часто бывает не связан ни с каким глубоким историческим единством, являясь лишь официальной идеологией более или менее искусственных государственных образований, границы которых – случайное следствие колонизации и/или деколонизациии (например, в Африке или Латинской Америке).

Но есть и другая причина подъёма национализма, к которой марксисты и социалисты должны относиться очень серьёзно: освободительная борьба угнетенных или колонизированных наций. Хотя марксизм сам по себе противостоит националистической идеологии, он должен очень четко разделять национализм угнетателей и национализм угнетенных. Он должен поддерживать любую борьбу за национальное освобождение или за право угнетенной нации на самоопределение, даже если их идеологии (или идеологии их лидеров) свойственен национализм. Конечно, марксисты-интернационалисты, участвующие в национально-освободительной борьбе, должны сохранять свою независимость и пытаться убедить эксплуатируемые народные массы в необходимости вести борьбу (в перманентной форме), преодолевая национальную повестку дня, в сторону революционной социалистической трансформации. Но нельзя недооценивать требование национального самоопределения тем или иным народом.

Дело не только в том, что социалистам враждебны все формы угнетения (национальные, расовые, половые или классовые), но также в том, что существует диалектическая связь между интернационализмом и национальными правами. Социалистический интернационализм не может развиваться без признания социалистическим движением равных прав всех наций. Так же как единство и солидарность рабочих одной и той же нации может существовать только на основе равенства – без каких-либо отличий или привилегий, основанных на оккупации, по религиозному, расовому, половому или отраслевому признаку – так же интернациональное единение эксплуатируемых может быть построено только на признании национальных прав и, в особенности, права на самоопределение всех народов.

Когда Ленин настаивал на том, что РСДРП должна признать право Польши на самоопределение – право польского народа самому решать, хочет ли он отдельного государства или нет, он делал это не только потому, что борьба польского народа против царизма была исторически прогрессивна (это аргумент Маркса и Энгельса), но, прежде всего, потому что она была предпосылкой образования интернационального союза польских и русских рабочих. Признание национальных прав – существенное условие интернациональной солидарности, поскольку она позволяет рассеивать подозрения, ненависть и страх, которые сталкивают народы друг с другом и подпитывают шовинизм. Как писал Ленин, без права на развод – на отдельное государство – не может быть по-настоящему свободного брака – единства или федерации наций. К сожалению, политика правительства большевиков (включая Ленина) после октября 1917 не всегда отвечала этому принципу: о чем, свидетельствует, например, вторжение в Польшу в 1920-ом или оккупация Грузии в 1921-ом году.

Кардинально различая национализм угнетенных и угнетателей, социалистические интернационалисты ни в коем случае не должны некритически поддерживать первый. Но они осознают противоречивую природу национализма угнетенных: его освободительное измерение как бунт против несправедливого угнетения – с одной стороны, и ограничения, накладываемые партикуляристской, обособляющей идеологией национализма – с другой. Поэтому логично, что все подлинно социальные революционные движения угнетенных народов обязательно ставят национальное освобождение в центр своей борьбы, связывая его с освобождением общества от капиталистической эксплуатации, тогда как в империалистических метрополиях отрицание национализма лежит в основании любой радикальной конфронтации с существующим порядком, от антивоенного движения в США до французского мая 1968 (главным лозунгом которого был «les frontieres on s'en fout!» - «К черту границы!».)

Нужно, однако, подчеркнуть, что разница между двумя видами национализма относительна, она не является абсолютной. Во-первых, потому что вчерашние угнетённые очень легко могут стать угнетателями: нет недостатка в примерах такого рода сегодня. Во-вторых, потому что националистическая идеология (или движение) угнетенных наций всегда имеет как бы двойное острие: она способна не только освобождать от угнетателей, но и угнетать собственные национальные меньшинства. И в-третьих, потому что в обеих формах национализма можно найти элементы шовинизма, глобальное отрицание «другого» и (иногда) расизм.

Ленин был, вероятно, тем «классическим» марксистским мыслителем, который лучше всех осознавал диалектику интернационализма и национальных прав. Однако, в некоторых пассажах своих работ он трактует демократические права наций как часть, которая должна быть подчинена целому, то есть мировому демократическому и социалистическому движению. Такая формулировка кажется мне опасной и несколько механистической. Если социалистическая революция это самоосвобождение пролетариата – в союзе со всеми эксплуатируемыми и угнетенными социальными группами, – значит, он тесно связан с демократическим самоопределением нации. «Социализм», навязанный народам извне, против их воли, будет лишь карикатурой на социализм, обреченный на бюрократическое вырождение (многие западноевропейские страны тому примером!). На мой взгляд, более корректно – и более соотносимо с большинством ленинских работ по национальному вопросу – представление о социалистической революции и интернациональном пролетарском братстве как о цели марксистов, а о национальном самоопределении –как о необходимом средстве. Цель и средства здесь диалектически связаны таким образом, что подчинение национальной сферы интернационализму исключает возможность «жертвоприношения» первого последнему.

За пределами наций?

Если социалистический интернационализм противостоит националистической идеологии, это вовсе не означает, что он отрицает исторические и культурные традиции нации. Так же как интернационалистское движение в любой стране говорит на национальном языке, оно также вынуждено говорить на языке национальной истории и культуры; в первую очередь, это, конечно же, касается угнетенных культур. Ленин осознавал, что любая культура и любая национальная история содержит демократические, прогрессивные, революционные элементы, которые должны быть впитаны социалистической культурой рабочего движения, и реакционные, шовинистические и обскурантистские элементы, с которыми нужно бескомпромиссно бороться. Задача интернационалистов в том, чтобы сочетать историческое и культурное наследие мирового социалистического движения с культурой и традицией своего народа, в их радикальном и освободительном измерении – которое часто деформировано буржуазной идеологией, скрыто или погребено под официальной культурой правящих классов. Так же как марксисты в своей революционной борьбе должны учитывать решающее значение национальной специфики их социальной формации, в своей идеологической борьбе они не могут игнорировать национальное своеобразие собственной культуры и истории. Именно так поступал Сандинистский фронт национального освобождения в Никарагуа, связывая марксизм с наследием Сандино, радикальной традиции, живущей в коллективной памяти никарагуанского народа. Сходные процессы имели место на Кубе с демократической и антиимпериалистической традицией, представленной Хосе Марти, и в Северной Америке с индейским бунтовским прошлым, олицетворяемом Тупак-Амару.

Если социализм, в марксистском смысле – бесклассовое и безгосударственное общество – может существовать только в общемировом масштабе, то каким будет место наций на будущей «Социалистической матери-Земле»? Это отнюдь не утопический и не бесполезный вопрос, поскольку интернационалистская природа конечной революционной социалистической цели должна вдохновлять, насколько это возможно, сегодняшние формы борьбы. Для исторического материализма, государство-нация не есть вечная категория: она не вытекает ни из «человеческой природы», ни из какого-либо биологического закона природы (тезис, отстаиваемый некоторыми ультрареакционными «социобиологами», заявляющими, что вывели феномен нацию из «территориального принципа» некоторых животных особей»). Государство-нация существовало не всегда и ничто не заставляет полагать, будто оно просуществует вечно. Короче говоря, это исторический продукт, который может быть преодолен историей.

Необходимость некоторой формы структурированной (или «институциональной») организации есть универсальная потребность всех цивилизованных человеческих обществ. Организация может принимать как национальные формы, так и инфранациональные (кланы, племена), либо сверхнациональные (религиозные цивилизации). Средневековая Европа – характерный пример социальной и политической организации, сочетающей местные структуры, которые являлись «донациональными» (феодальные поместья, княжества) и универсалистические структуры, которые являлись «транснациональными» (Священная Римская империя, Церковь). Современное государство-нация возникло в 14-15 веках – с подъемом капитализма и образованием национального рынка – а точнее, в процессе разрушения/разложения двух указанных не-национальных структур. Таким образом, не существует априорных аргументов, отрицающих возможность будущего нового сверхнационального человеческого общества, Мировой социалистической республики, которая, объединяя людей экономически и политически, сведет нацию по существу к её культурному измерению. Универсальная культура, которая возникнет в этих условиях, будет мирно сосуществовать с богатым разнообразием национальных культур.

Этот пункт был довольно противоречив в марксизме 19 века. Можно найти две основных тенденции: 1) Те, кто приветствовал (или полагал неизбежной) будущую ассимиляцию всех наций в универсальной общей социалистической культуре: Каутский, Ленин, Сталин, Паннекок, Штрассер. Теория Каутского о едином интернациональном языке – ясное выражение этой позиции. 2) Те, кто верил в свободное развитие всех национальных культур в объединённой универсальной общности: Бауэр, Троцкий и Люксембург. Например, Троцкий писал в статье 1915 года: «Нация – активный и постоянный фактор человеческой культуры. А при социалистическом строе нация, освобожденная от пут политической и экономической зависимости, будет призвана играть фундаментальную роль в историческом развитии». Третья позиция, - «национальный нейтралитет», была намечена Владимиром Медемом, лидером еврейского Бунда. Она состояла в следующем - невозможно предсказать, приведёт ли будущее развитие к растворению еврейского народа. В любом случае, марксисты не должны ни тормозить, ни подталкивать это процесс, им стоит оставаться нейтральными. Если обобщить эту позицию и отнести её ко всем национальным культурам (чего Медем не сделал), то можно развить оригинальную и новаторскую концепцию этой проблемы.

В любом случае, с социалистической, революционной и демократической точки зрения наиболее важно, что никакая интернационалистическая политика не может быть основана на отрицании, подавлении, запрете или ограничении прав нации на самоопределение и собственное развитие.

Mixael Levi. Millətçilik və Beynəlmiləlçilik

Böyük Fransa İnqilabı tərəfindən atılmış Ümumdünya ümumbəşəri qardaşlığa çağırışdan 200 il , və Kommunist İnternasionalının əsasının qoyulmasından 80 il sonra məzlumların böyük beynəlmiləl həmrəyliyi arzusundan nə qalır? Yəni millətçilik doğrudanmı həmişə dünya siyasətinin əsas hərəkətverici qüvvəsi olub? Və sosialistlər buna necə yanaşmalıdırlar?

Millətçiliyin ziddiyyətli rolu XX əsr tarixinin ən böyük paradokslarındandır. Dövlətə və irtica qüvvələrinə xidmət etməklə millətçilk ideologiyası əsrin ən dəhşətli cinayətlərindən bəzilərini doğurdu və qanuniləşdirdi: iki dünya müharibəsi, erməni,yəhudi və qaraçı soyqırımı, müstəmləkə müharibələri, faşizmin və hərbi diktaturanın yaranması, mütərəqqi, o cümlədən inqilabi hərəkatların - 1920-ci ildə Çindən 1960-ci illərdə İndoneziyaya və 1970-ci illərdə Argentinaya kimi - amansız şəkildə yatırılması. Digər tərəfdən, milli azadlıq uğrunda müstəmləkə xalqları müstəqillik qazandılar, ən əsas və radikal inqilabi sosialist hərəkatlardan bəziləri isə xalq dəstəyinə və triumfa nail olmağı bacardılar – Yuqoslaviyada,Çində,Kubada,Nikaraquada.

Digər çətinlik yaradan paradoks: millətçilik bir çox şeydə XX əsrin siyasi xülasələrini təyin etsə də, dövrümüzün ən böyük inqilabı, 1917-ci il Oktyabr inqilabı heç bir şeydə millətçiliyə borclu deyil, və açıq şəkildə Almaniya imperiyasına qarşı müharibədə “vətənin müdafiəsinə” qarşı yönəlmişdi. Bundan başqa, XX əsr fəhlə və sosialist hərəkatı tarixi III Beynəlmiləl kimi beynəlmiləlçiliyə sadiq kütləvi beynəlxalq təşkilat tanımır (ən azından, ilk illərdə).
Bu paradoksları necə anlayaq? Onları anlamaq üçün marksizm bizə nəzəri instrumentari verə bilərmi? 1848-ci ildə Marks güman etdiyi kimi, işçilərin və istismar olunanların vətəninin olmaması doğrudurmu? “Ana-Planet” hansı dərəcədə sosial azadlığın aydın üfiqinə çevrilə bilər? Və XXI əsrdə millətçiliyin və beynəlmiləlçiliyin hansı perspektivləri var? Bu suala cavab vermək üçün istənilən cəhd problemə dialektik yanaşmadan başlamalıdır: millətçilik məsələsi ziddiyyətlidir, və onun ziddiyyəti insan təbiətinin bəzi əbədi xüsusiyyətlərinin ifadəsi deyil, konkret tarixi şərtlərin ifadəsidir.

Milli eynilik hissini, milli mədəniyyətə bağlılığı,milli birliyə, öz tarixinə aid olmaq hissini və millətçiliyi diqqətli şəkildə fərqləndirmək vacibdir. Millətçilik – bütün saydığımız elementlərdən, həm də bir əsas elementdən: milləti birincidərəcəli, bu və ya digər şəkildə digərlərinin tabe olduğu fundamental və ən əsas sosial və siyasi dəyər kimi təsəvvür etməkdən ibarət ideologiyadır. Müasir millətçiliyin məşhur tarixçisi Hans Kon bunu “fərdin milli dövlətə son dərəcə sədaqət hiss etdiyi ağıl vəziyyəti” kimi təyin edir. Hətta biz yalnız mədəni və territorial muxtariyyət uğrunda mübarizə aparan bəzi (mötədil) milli hərəkatların mövcud olduğunu qəbul etsək belə bu tamamilə aydın təyindir – bura milli dövlətin yaranması üçün mübarizəni də daxil etsək.

Millətçiliyin necə və nə vaxt yaranmasını müəyyən etmək asan deyil. Bəzi müəlliflər onun başlanğıcını milli dövlətin müasir görkəmdə formalaşdığı dövrə, yəni 15-16-cı əsrlərə aid edirlər.(Makiavelli!) Digərləri, məsələn,Kon, millətçiliyi ilk böyük burjua inqilabına aparıb bağlayır: 17-ci əsrdə İngiltərədə və 1789-cu ildə Fransada dövlət “kral dövləti olmasını dayandırdı: o xalq dövləti, milli dövlət,vətən oldu”. Bu yaxınlarda Tom Neirn millətçiliyin 19-cu əsrdə (kapitalizmin qeyri-bərabər inkişafı nəticəsində) periferiya ölkələrində (Almaniya,İtaliya,Yaponiya) yarandığını, və yalnız sonralar “mərkəz dövlətlərinə” (Ingiltərə və Fransa) keçdiyini sübut etməyə çalışırdı, amma bu qəribə xronologiya olduqca əsassızdır və görünür, Fransa inqilabının və napoleon müharibələrinin vətənpərvərlik ölçüsü kimi yaxşı məlum olan tarixi faktları nəzərə almır. İstənilən halda, uzun əsrlər boyu siyasi idealın milli dövlət formasının deyil, sosial və siyasi təşkilatın digər formaları olub: klan, şəhər- dövlət, feodal senyorluq,kilsə, sülalə krallıq və çoxmillətli imperiya. Keçmiş dövrlərdə bəzi oxşar misallar (qədim yəhudilər və qədim yunanlar) tapılsa da, onların təbiəti və mahiyyəti müasir millətçilikdən çox fərqlənir.

Marksist sosializm öz əsasına görə millətçiliyə ziddir. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, marksizm milləti tək vahid kimi qəbul etmir: bütün millətlər milli eyniyyət haqda müxtəlif maraqlarına və təsəvvürlərinə görə müxtəlif sosial siniflərə bölünürlər. Amma marksizm millətçi ideologiyanı və onun dəyərlər sistemini hər şeydən əvvəl ona görə inkar edir ki, o yüksək səviyyədə hər hansı bir millətə deyil, beynəlmiləl tarixi subyektə (proletariata) və beynəlmiləl tarixi məsələyə - dünyanın sosialist transformasiyasına – tərəfdardır. Bu həm əxlaqi, həm də materialist xarakterin beynəlmiləlçiliyidir.
Əxlaqi elementlər vacibdir: dünyanı marksist, materialist və ateistik dərk etmək üçün “sakral”,mütləq hesab ediləcək yeganə dəyər – belə insan bəşəriyyətinin başlanğıcıdır ( istismara məruz qalanlar və məzlumlar ilə onun azadlıq qüvvələridir). Bu mənada, “Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!” şüarı təkcə hərəkətə praktik çağırış deyil, həm də sosialistlərin millətçilik ideologiyasına xas olan “öz vətəninə sakral sevgi”yə əxlaqi cavabıdır. Beləliklə, sosializm onun dəyərlərinin və qarşısında qoyduğu vəzifələrinin universal və humanist xüsusiyyətləri sayəsində beynəlmiləl hərəkatdır. Bu əxlaqi ölçü olmadan bir çox beynəlmiləl sosializm (və ya kommunizm) ölkələrinin çox nəsillərin işçi hərəkatlarının aktivistlərinin sözsüz sadiqliyini və fədakarlığını anlamaq mümkün deyil. Qoca bolşevik Adolf İoffe 1927-ci ildə Trotskiyə son (intihar qabağı) məktubunda yazdığı kimi: “nə qədər ki və o zamana qədər ki, insan həyatı bizim üçün əbədi olan bəşəriyyətə xidmət edir, o bir o qədər və o zamana kimi mənaya malikdir”.

Amma, əgər beynəlmiləlçilik yalnız əxlaqi prinsip, kateqoriyalı imperativ olsaydı, onu gözəl utopiya kimi asanlıqla rədd etmək olardı. Bu isə ona görə baş vermir ki, proletar beynəlmiləlçilik öz siyasi gücünü Marks tərəfindən hələ Kommunizm Manifestində izah edilən –unifikasiya, dünyanın kapitalizm sistemi ilə birləşdirilməsi - obyektiv,konkret, maddi şəraitdən alır. İstənilən dialektik vahid kimi, dünya kapitalizmi hissələrin, yəni, milli iqtisadiyyatların məcmusu deyil; necə ki, beynəlmiləl sinfi mübarizə də milli daxili qarşıdurmaların cəmi deyil. Beynəlmiləl sinfi mübarizə onu təşkil edən elementlərin xüsusiyyətlərindən fərqlənən, öz inkişaf formalarına malik orqanik bütövlükdür. Derd Lukaç “Tarix və sinfi şüur haqqında” əsərində yazir ki, tamlıq kateqoriyası, metodoloji səviyyədə, inqilabi prinsipin daşıyıcısıdır. Dialektik vəhdət nöqteyi-nəzərindən heç bir yerli və ya milli vəziyyət onun tamla əlaqələrini – dünya iqtisadiyyatı ilə, sosial və siyasi inkişafla - nəzərə almasaq, nəzəriyyədə izah oluna və ya praktikada dəyişdirilə bilməz.

Marksın Manifestdəki izahı aktuallığını itirməyib, əksinə, bu izah bizim dövrə daha çox uyğun gəlir nəinki 1848-ci ilə. İmperializm dünya iqtisadiyyatının daha yüksək dərəcədə birləşməsinə səbəb oldu, bazarın multimilli monopoliyalar tərəfindən nəzarəti çox gücləndi, planetin istehsalın kapitalist metodu ilə unifikasiyası bugün 1848-ci ildə olduğundan daha yüksək səviyyəyə çatıb. Və bu iqtisadi birlik Qərb Atlantizmində, ABŞ müdaxiləçiliyində və s. həm də siyasi və hərbi ifadəyə malikdir. Bu o deməkdir ki, beynəlmiləlçilik kökləri ilə dünya iqtisadiyyatının və dünya siyasətinin strukturuna doğru gedir. Sosialist beynəlmiləlçilik həm də bu obyektiv reallığın dərkidir.

Sinfi mübarizənin ən mühüm amili hansıdır: milli yoxsa beynəlmiləl şərtlər? Dünyəvi prosesə birincidərəcəli əhəmiyyət vermək lazımdır yoxsa, nə vaxtsa Mao-nun yazdığı kimi, daxili amillərə və milli( endogen) səbəblərə? Bu şəkildə qoyulmuş sual öz-özlüyündə çaşdırır. O, milli və beynəlmiləl, , “xarici” və “daxili” arasında ,nəyin “daxildə” və nəyin isə “xaricdə” olması ilə abstrakt, metafiziki və statik bölgü tələb edir. Dialektik nöqteyi-nəzər milli iqtisadiyyat və dünya bazarı, milli və beynəlmiləl sinfi mübarizə arasında ziddiyyətli birliyi dərk etməyə əsaslanır, birlik - hansı ki, artıq milli xüsusiyyətlərin ( iqtisadi və sosial) beynəlxalq kapitalizmin qeyri-bərabər inkişafının məhsulu olması faktından aydındır.

Manifestdə və Marksın digər işlərində doğru olmayan müasir kapitalizmin mahiyyətinə görə bütün ölkələrin istismar edilmişləri üçün fərqli həyat və mübarizə şərtləri yaradan homogenləşdirici qüvvə olması ideyasıdır. Onun 1845-cil ildə “Fəhlənin milliyyəti – fransız, ingilis, alman deyil, onun milliyəti - əmək, azad köləlik, özünü satmasıdır”, haqqında sözlərində böyük həqiqət var; amma bu sözlərdə təkcə hər bir millətin mədəni xüsusiyyətləri ( kapitalizmin ləğv etmədiyi) deyil, həm də müxtəlif millətlərin proletarları arasında dünya kapitalizm sisteminin qeyri-bərabər və uyğunlaşmış inkişafı ilə bağlı olan sosial-iqtisadi fərqlər nəzərə alınmır. Həmçinin, hər bir ölkədə “işçi sinfinin formalaşması” və hər bir antikapitalist müqavimətin və mübarizənin milli ənənlərinin inkişafı üçün milli xüsusiyyətlərin əhəmiyyətini inkar etmək mümkün deyil.

Başqa sözlə, həm sənaye monopoliyalarında, həm də tabe edilmiş ölkələrdə kapitalizm tərəfindən eyni düşmənə qarşı vuruşan və eyni obyektiv tarixi maraqlara sahib olan müasir proletariat yaradılsa da, bu o demək deyil ki, onun həyatının maddi və sosial şərtləri eynidir. Vaxtilə Lev Trotski yazdığı kimi: “ Əgər biz Britaniyanı və Hindistanı kapitalizm tipinin əks müxtəlifliyi kimi götürsək, onda britaniya və hind proletariatının beynəlmiləl xarakterinin şərtlərin, məqsədlərin və metodların uyğunluğuna əsaslandığını deyil, onların qarşılıqlı asılılğına əsaslandığını söyləməli olacıq...” Beynəlxalq kapitalizm ağlasığmaz bərabərsizlik, sistemin mərkəzi və periferiyalarının həyat şərtləri arasında olduqca böyük fərqlər yaradır: yalnız müxtəlif ölkələrdə birgə, bir-birini tamamlayan mübarizələr beynəlmiləl həmrəylik yarada bilər. Belə ki, 1950-ci illərdə Fransada və 1960-70-ci illərdə ABŞ-da müharibə əlehinə hərəkatlar əlcəzairlilər və Hind-Çin əhalisi üçün böyük töhfə olmuşdu: müstəmləkələrdəki mübarizə metropoliyalarda radikal müqavimətin yaranmasına kömək olmuşdu.

Yekunlaşdırırıq: beynəlmiləlçilik müxtəlif ölkələrdə istismar olunanların və məzlumların həyat şərtlərinin oxşarlığının ifadəsi deyil, ən az üç mübarizə növünün; inkişaf etmiş kapitalist cəmiyyətlərdə işçi hərəkatı; asılı (və ya müstəmləkə) ölkələrdə sosial və milli azadlıq hərəkatları; keçmiş Şərq bloku ölkələrində demokratiya uğrunda və bazar “islahatlarina” qarşı hərəkatlar.- dialektik əlaqəsinin və bir-birini tamamlamasının ifadəsidir.

Millətçiliyin çoxsaylı kökləri

Marksistlər çox vaxt milli məsələnin vacibliyini, məzlum xalqlar üçün milli azadlığın mühüm əhəmiyyətini qiymətləndirmirdilər. Bunun səbəbi qeyri-sinfi istismar formalarına – milli, irqi və ya cinsi – qarşı standart etinasızlıq, inkar və ya ən azından kifayət qədər diqqət yetirilməməsindədir. Bu ona görə deyil ki, belə marksizm bu sahələri nəzərə ala bilmir, ona görədir ki, marksist təfəkkürdə (Marksın özünün bəzi işlərində) hakim olan iqtisadi yanaşma saydığımız faktorların qiymətləndirilməməsinə gətirib. Marksistlər həm də adətən millətçiliyin gücünü qiymətləndirmirdilər. Ekonomizm və düzxətli inkişaf illuziyasının xüsusi ahəngi millətçiliyin qaçılmaz və tez məhvi ilə bağlı səhv əminliyə gətirib çıxardı. Bu xüsusilə, millətçiliyin keçmişə aid olduğuna inanan II Beynəlmilələ, millətlərin olmayacağı və hər kəsin bir dildə danışacağı gələcəyi arzulayan Karl Kautskiyə aiddir : “Millətlər rahatlıqla bir-birilə qarışır, müəyyən dərəcədə İsveçrənin Qrizons kantonunda yaşayan, daha geniş əraziyə yayılmış dildə danışmağın, bir neçə vadiyə yayılmış dildə danışmaqdan daha sərfəli olduğunu anlayaraq tədricən müqavimətsiz almanlaşan retoromanlar kimi...”.
Təbii ki, marksistlər belə təsəvvürlərlə 1914-cü ilin avqustundan sonra millətçiliyin fəhlə hərəkatını alt-üst edən və “Vətənin müdafiəsi uğrunda müqəddəs birliyə” və bütün dünya fəhlələrinin qırğınına gətirib çıxaran yüksək inkişafına qarşı müqavimət göstərmək üçün pis hazırlanmışdılar. Kautskinin özü “Sosialist beynəlmiləl – yalnız sülh şəraitinə uyğun vasitədir, müharibə zamanı yavaşca bir kənara qoymaq lazımdır“ söyləyərək, “Almaniya imperiyasının milli müdafiəsinə” kimi endi. Beləliklə, millətçiliklə effektli mübarizəninin ilk şərti düzxətli inkişaf illuziyası, yəni, sənaye cəmiyyətlərinin modernizasiyası və demokratikləşməsi, istehsal qüvvələrinin beynəlmiləlləşməsi və s. sayəsində sadəlöhv dinc təkamül ümidləri və millətçiliyin və millətçi müharibələrin tədricən “məhv olması” ilə vidalaşmaqdır. Millətçiliyin XX əsrdə ağlasığmaz gücünü necə izah etmək olar? İlk cavab klassik marksist arqument olacaq: millətçilik burjua ideologiyasıdır və onun kütlələr üzərində səlahiyyəti burjuaziyanın kapitalist cəmiyyətlərdə ideoloji hökmranlığının əsas formalarından biridir. Bu analiz doğrudur, amma millətçiliyin cazibə qüvvəsinin, o cümlədən, işçi hərəkatının əksər sektorları üzərində, izahı üçün yetərli deyil. Digər səbəbləri də nəzərə almaq lazım.

Birincisi, konkret maddi və iqtisadi şərtlər mövcuddur: kapitalizmin öz təbiətindən irəli gələn, müxtəlif millətlərdən (və ya dövlətlərdən) olan işçilər arasında rəqabət mövcuddur. Bu qısa müddətli maraqlar məsələsidir – məsələn, işsizliklə hədələyən, xaricdən malların idxalının qarşısının alınması – amma bu maraqların cari əhəmiyyəti rəqabət aparan işçilərin istismarın ləğvindən ibarət olan ümumi tarixi marağını onlardan gizlədə bilər. Bəzən bu bir millətin daxilində baş verir, nə vaxt ki, işsizlər tətil edənləri könüllü olaraq əvəz edirlər. Marks Manifestdə qəbul edirdi ki, işçilərin arasında olan rəqabət daim onların ümumi təşkilatının bölünməsi və dağıdılması ilə hədələyir.

İkincisi, şovinist millətçilikdə, dini fanatizmdə, rasizmdə və faşizmdə olan tendensiyalara bənzər irrasional tendensiyalar mövcuddur: bu dolaşıqlığına baxmayaraq diqqətlə analiz edilməli psixoloji fenomendir. Vilhelm Rayx-ın faşizmin kütlə psixologiyası, Erix Fromm-un “azadlıqdan qaçış” və Teodor Odornonun avtoritar şəxsiyyət haqda kitabları bu mövzu haqda ən yaxşı əsərlərdir. Millətçilik öz təbiətinə görə irrasional ideologiyadır: o bir millətin digəri üzərində üstünlüyünü hər hansı rasional arqumentlərlə sübut edə bilmir – çünki, substantiv (yəni, tamamilə instrumental olmayan) rasionallıq universallığa can atır. Ona görə də, millətçilik bu və ya digər millətin “ilahi missiyası”, bu və ya digər millətin əbədi üstünlüyü, daha böyük coğrafi Lebensraum (“yaşam məkanı”) tutmaq hüququ və s. kimi qeyri-rasional miflərə üz tutmağa məcburdur. Amma, millətçilik həm də geopolitika və irqi antropologiya kimi qanuniləşdirmənin psevdo-rasional və psevdo-elmi formalarından da istifadə edə bilər. Millətçilik sərhədləri müstəmləkəyə çevrilmə və ya müstəmləkəçilikdən azad olunma nəticəsində (məsələn, Afrikada və ya Latın Amerikasında) təsadüfi olaraq əmələ gələn, müəyyən mənada süni dövlət törəmələrinin rəsmi ideologiyası olmaqla, çox vaxt heç bir dərin tarixi birliklə əlaqəli olmur.

.
Amma millətçiliyin inkişafının,marksistlərin və sosialistlərin çox ciddi yanaşmalı olduğu, başqa bir səbəbi də var: istismar olunanların və ya müstəmləkəyə çevrilmiş millətlərin azadlıq mübarizəsi. Marksizm özlüyündə milli ideologiyaya qarşı çıxsa da, istismar edənlərin millətçiliyini və istismar olunanların millətçiliyini çox aydın ayırd etməlidir. O, istismar olunan millətin milli azadlıq və öz müqədəratını təyin etmək hüququ uğrunda istənilən mübarizəsini dəstəkləməlidir, hətta onların ideologiyası (və ya onların liderlərinin ideologiyası) millətçiliyə xas olsa belə. Əlbəttə, milli-azadlıq hərəkatında iştirak edən marksist-beynəlmiləlçilər öz müstəqilliklərini saxlamalı və istismar olunan xalq kütlələrini mübarizəni, milli gündəmi aşaraq , inqilabi sosialist transformasiya istiqamətində aparmağa inandırmağa çalışmalıdırlar. Amma milli müqəddərat tələbini bu və ya digər xalqla qiymətləndirməmək olmaz.
İş təkcə onda deyil ki, sosialistlərə bütün istismar formaları (milli, irqi,cinsi və ya sinfi) düşməndir, həm də bundadır ki, beynəlmiləlçilik və milli hüquq arasında dialektik əlaqə mövcuddur. Sosialist beynəlmiləlçilik sosializm hərəkatı tərəfindən bütün millətlərin bərabər hüquqa malik olmasını tanınmadan inkişaf edə bilməz. Necə ki eyni bir millətin işçilərinin birliyi və həmrəyliyinin yalnız bərabərlik – işğal, dini,irqi,cinsi və ya nəsil əlamətlərinə əsaslanan hər hansı bir fərq və ya üstünlük olmadan - əsasında mövcud ola bilər, necə ki, istismar olunanların beynəlmiləl həmrəyliyi yalnız milli hüquq və xüsusilə, bütün xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ tanınmaqla qurula bilər.

Lenin RSDFP –nin (Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyası) Polşanın öz müqəddəratını həll etmək hüququnun – polşa xalqının ayrıca respublika istəyib-istəməməsinə özünün qərar verməsinin- tanınmasında təkid edəndə, o bunu təkcə ona görə etmirdi ki, polşa xalqının çarizmə qarşı mübarizəsi mütərəqqi idi (bu Marks və Engelsin arqumentidir), hər şeydən əvvəl ona gorə edirdi ki, bu polyak və rus işçilərinin beynəlmiləl ittifaqının yaranmasının ilkin şərti idi. Milli hüquqların tanınması – beynəlmiləl həmrəyliyin mühüm şərtidir, çünki, o xalqları bir-birilə qarşı-qarşıya qoyan şübhəni, nifrəti və qorxunu yox etməyə imkan verir və şovinizmi azaldır. Lenin yazdığı kimi, boşanma hüququ olmadan – ayrıca dövlətə - həqiqətən azad nigah – birlik və ya millətlər federasiyası - ola bilməz. Təəssüf ki, bolşevik hökumətinin siyasəti (Lenin də daxil olmaqla) 1917-ci ilin oktyabrından sonra həmişə bu prinsipə cavab vermirdi: məsələn, 1920-ci ildə Polşaya daxil olunması və ya 1921-ci ildə Gürcüstanın işğalı bunu sübut edir.

Başlıca olaraq istismar olunanların və istismar edənlərin millətçiliyini ayırd etməklə sosialist beynəlmiləlçilər heç bir halda birincini qeyri-tənqidi şəkildə dəstəkləməməlidirlər. Amma onlar istismar olunanların millətçiliyinin ziddiyyətli təbiətini anlayırlar: bir tərəfdən – onun ədalətsiz istismara qarşı qiyamını azadlıq ölçüsü kimi, və digər tərəfdən – millətçiliyin partikulyar ( qeyri-hərbi), kəskin ideologiyası tərəfindən qoyulmuş məhdudiyyət. Buna görə məntiqidir ki, bütün istismar olunan xalqların həqiqi sosial inqilabi hərəkatları milli azadlıq mübarizəsini , cəmiyyətin kapitalizm istiamarından azad olunması ilə əlaqələndirərək, öz mübarizələrinin mərkəzinə qoyurlar, baxmayaraq ki, imperializm metropoliyalarında millətçiliyin inkarı ABŞ-da müharibə əlehinə hərəkatdan tutmuş 1968-ci il fransız mayına kimi mövcud nizamla istənilən radikal konfrontasiyanın əsasını təşkil edir.
Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, millətçiliyin hər iki növü arasındakı fərq nisbidir, mütləq deyil. Birincisi, ona görə ki, dünənki istisamar olunanlar çox asanlıqla istismar edənlərə çevrilə bilərlər: bugün belə nümunələrə misal az deyil. İkincisi, ona görə ki, istismar edilən xalqların millətçilik ideologiyası (və ya hərəkatı) ikiqat kəskindir: o nəinki istismarçılardan azad etməyə, həm də öz milli azlıqlarını istismar etməyə qadirdir. Və üçüncüsü, ona görə ki, hər iki millətçilik növündə şovinizm elementlərinə, “digərinin” qlobal inkarına və (bəzən) rasizmə rast gəlmək olar.

Lenin, yəqin ki, beynəlmiləlçiliyin dialektikasını və milli hüquqları hamıdan yaxşı anlayan həmin “klassik” marksist mütəfəkkir olub. Amma işlərinin bəzi passajlarında o millətin demokratik hüququnu bütövə, yəni beynəlxalq demokratik və sosialist hərəkatına tabe olmalı olan hissə kimi şərh edir. Belə xülasə mənə təhlükəli və bir az mexaniki gəlir. Əgər sosialist inqilabı proletariatın özünü azad etməsidirsə, - bütün istismar olunan və əzilən sosial qruplarla birlikdə -deməli, o millətlərin öz müqəddəratını demokratik təyin etməsi ilə sıx bağlıdır. Xalqlara kənardan, zorla sırınmış “sosializm” yalnız bürokratik dağılmaya məhkum olan (bir çox qərbi avropa ölkələri buna misal ola bilər!) sosializmin karikaturası ola bilər. Məncə, sosialist inqilabı və beynəlmiləl proletar qardaşlığını marksistlərin məqsədi kimi , öz müqəddəratını müstəqil təyin etməyi isə - vacib vasitə kimi göstərmək daha düzgündür – və Leninin millətçilik məsələləri ilə bağlı əksər işləri ilə daha əlaqəlidir. Burada məqsəd və vasitə dialektik şəkildə elə bağlıdır ki, milli sferanın beynəlmiləlçilyə tabe olması birincinin ikinciyə “qurban” olması imkanını aradan qaldırır.

Millətlər xaricində?


Əgər sosialist beynəlmiləlçilik millətçilik ideologiyasına qarşıdırsa, bu heç də o demək deyil ki, o millətin tarixi və mədəni ənənələrini inkar edir. Beynəlmiləl hərəkat istənilən ölkədə milli dildə danışırsa, o həm də milli tarixin və mədəniyyətin dilində danışmalıdır: əlbəttə ki, bu hər şeydən əvvəl əzilən mədəniyyətlərə aiddir. Lenin başa düşürdü ki, istənilən mədəniyyət və istənilən milli tarix fəhlə hərəkatının sosialist mədəniyyəti tərəfindən mənimsənilməli olan demokratik,mütərəqqi inqilabi elementləri və güzəştsiz mübarizə aparılmalı olan irticaçı,şovinist və cəhalətpərəst elementləri özündə saxlayır. Beynəlmiləlçilərin vəzifəsi dünya sosialist hərəkatının tarixi və mədəni irsini öz xalqının mədəniyyəti və ənənələri ilə, onların radikal və azadlıq ölçüsündə - hansı ki, əksərən burjua ideologiyası tərəfindən forması dəyişdirilmişdir, hakim sinfin rəsmi mədəniyyəti tərəfindən gizlədilmişdir və ya basdırılmışdır, uyğunlaşdırmaqdan ibarətdir. Eynilə, marksistlər də öz inqilabi mübarizələrində onların sosial formasiyalarının milli xüsusiyyətlərinin mühüm əhəmiyyətini nəzərə almalıdırlar, onlar ideoloji mübarizələrində öz mədəniyyətlərinin və tarixinin milli xüsusiyyətlərini inkar edə bilməzlər. Nikaraquada marksizmi Sandino irsi, nikaraqua xalqının kollektiv yaddaşında yaşayan radikal ənənlərlə bağlayan Sandinist milli azadlıq frontu belə etmişdi. Oxşar proseslər Kubada ,Xose Marti tərəfindən irəli sürülmüş , demokratik və antiimperialist ənənlərlə və Şimali Amerikada Tupak-Amaru tərəfindən təmsil edilən hindli iğtişaşlı keçmişlə yer almışdı.
Əgər sosializm, marksizm nöqteyi-nəzərindən, – sinifsiz və dövlətsiz cəmiyyət – yanız ümumdünya miqyasında mövcud ola bilərsə, gələcək “Sosialist Ana-Planetdə” millətlərin aqibəti necə olacaq? Bu heç də utopik və mənasız sual deyil, çünki, sonuncu inqilabi sosialist məqsədin beynəlmiləl təbiəti bugünkü mübarizə formalarını bacardığı qədər ruhlandırmalıdır. Dövlət-millət tarixi materializm üçün əbədi kateqoriya deyil: o “insan təbiətindən”, təbiətdə hər hansı bioloji qanundan irəli gəlmir. Dövlət-millət həmişə mövcud olmayıb və heç nə onun həmişə mövcud olacağını fərz etməyə əsas vermir. Qısası, bu tarix öhdəsindən gələ biləcək tarixi məhsuldur.

Müəyyən quruluşa malik təşkilatın hər hansı formasının vacibliyi bütün sivil insan cəmiyyətlərinin universal ehtiyacıdır. Təşkilat milli formalar aldığı kimi, infra-milli (klan, tayfa) və ya çox milli (dini sivilizasiyalar) formaları da ala bilər. Orta əsrlər Avropası – “milli struktura çevrilməmişdən qabaq” (feodal malikanələri, knyazlıqlar) yerli və “transmilli” (Müqəddəs Roma imperiyası, Kilsə) universal strukturları özündə birləşdirən sosial və siyasi təşkilatlanma üçün uyğun nümunədir. Müasir millət-dövlətlər 14-15-ci əsrlərdə - kapitalizmin inkişafı və milli bazarların yaranması ilə -, daha dəqiq desək, qeyd etdiyimiz iki qeyri-milli strukturların dağılması/bölünməsi prosesində yaranıb.Beləliklə, gələcək yeni çoxmillətli insan cəmiyyətinin, insanları iqtisadi və siyasi cəhətən birləşdirərək milləti əsasən onun mədəni ölçüsünə yaxınlaşdıracaq Ümumdünya sosialist respublikasının, mümkün olacağını inkar edən aprior arqumentlər mövcud deyil. Belə şəraitdə yaranacaq universal mədəniyyət milli mədəniyyətlərin zəngin müxtəlifliyi ilə birlikdə dinc şəkildə mövcud olacaq.

Bu bənd 19-cu əsr marksizmində kifayət qədər ziddiyyətli idi. İki əsas tendensiya müəyyən etmək olar: 1) bütün millətlərin universal ümumi sosializm mədəniyyətində gələcək assimilyasiyasını qəbul edənlər (və ya qaçılmaz olduğunu güman edənlər) : Kautski, Lenin, Stalin, Pannekok, Ştrasser. Kautskinin vahid beynəlmiləl dil haqqında nəzəriyyəsi bu mövqeyin aydın ifadəsidir. 2) Bütün milli mədəniyyətlərin birləşmiş universal ümumilikdə azad inkişafına inananlar: Bauer, Trotski və Lüksemburq. Məsələn, Trotski 1915-ci ilin məqaləsində yazırdı: "Millət – insan mədəniyyətinin aktiv və daimi amilidir. Sosializm quruluşunda siyasi və iqtisadi asılılığın qandallarından azad edilmiş millət isə tarixi inkişafda əsas rol oynayacaq". Üçüncü mövqe, - yəhudi Bund-unun lideri Vladimir Medem tərəfindən təyin olunmuş "milli bitərəflikdir". O növbətidəkindən ibarət idi – gələcək inkişafın yəhudi millətinin həll olunmasına gətirib-gətirməyəcəyini qabaqcadan xəbər vermək mümkün deyil. İstənilən halda, marksistlər bu prosesi nə tormozlamalı, nə də sürətləndirməli deyillər, onlar neytral qalmalıdırlar. Əgər bu mövqeyi ümumiləşdirsək və onu bütün milli mədəniyyətlərə aid etsək ( hansını ki, Medem etmədi), onda bu problemin orijinal və novator konsepsiyasını inkişaf etdirmək olar.

Hər halda, sosializm, inqilabçı və demokratik nöqteyi-nəzərdən vacibdir ki, heç bir beynəlmiləl siyasət inkara, təzyiqə,qadağaya və ya millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək və şəxsi inkişaf hüququna məhdudiyyət qoyulmasına əsaslana bilməz.



Tərcümə Günel Muradova

Zemlyaçkanın adını unutdura bilməyəcəklər

Rozaliya Samuilovna Zemlyaçka – bugün iblis kimi təqdim olunan bolşevik partiyasının xadimlərindən biridir. Amansız repressiyaları, xüsusilə 1920-ci ilin noyabrında Krımın Qırmızı Ordu tərəfindən tutulmasından sonra kütləvi güllələnmələri onun adına yazırlar. Bu mövzu hər dəfə yeni təfərrüatlarla böyüdülərək hökumət KİV-i tərəfindən müzakirə obyektinə çevrilir.

Bəs nəyə görə bolşeviklərin içərisindən məhz Zemlyaçka bu qədər amansız təqibə məruz qalır? Görünür məsələ bundadır ki, burjua-meşşan nöqteyi nəzərindən o daha “düzgün olmayan” adamdır.

Rozaliya Zemlyaçka (əsl familiyası- Zalkind) 1 aprel 1876-cı ildə Kiyevdə yəhudi icmasının yuxarı təbəqəsinin ən varlı nümayəndəsinin, şəhərdə ən böyük qalantereya dükanının sahibi olan birinci gildiya taciri Samuil Zalkindin ailəsində dünyaya gəlmişdir. Rozaliya Samuilovnanın qardaşları inqilabi hərəkatda iştirak edirdilər,buna görə həbsxanaya düşmüşdülər. Zemlyaçka özü isə marksist fikirlərə gənc yaşlarında tarixi və sosialoji işlərlə tanış olaraq gəlmişdi. Xüsusilə, hələ Kiyev gimnaziyasında oxuyarkən o Karl Marksın “Kapital” əsərini oxumuşdu. Çar Rusiyasında universitetlərdə yəhudi xalqının nümayəndələrinin ali təhsil almasını məhdudlaşdıran faiz norması hələ də qaldığından o öz təhsilini Fransada Lion universitetində davam etdirməli olur. Dövlət antisemitizminin belə təzahürü əslində onun düşməninin kim olması məsələsini anlamaqda yəhudi gəncliyi üçün əlavə stimul oldu.
Və yəhudi gənclərinin əsas hissəsi tamamilə əsaslı olaraq belə bir nəticəyə gəlirlər ki, onların düşməni – “Rusiya İmperiyası” adı altında dövlət təhsilidir. Bu istismarçı dövlət hətta o dövrün digər kapitalist ölkələrinin fonunda öz qəddar çirkinliyi ilə fərqlənirdi. Arxaik mütləqiyyətli monarxiya ilə, mütləq hakimiyyətli məmurlarla, acız polis rejimi ilə, 70% tamamilə savadsız, köhnə, müəyyən zaman ərzindən bir tez-tez aclıqdan əziyyətdən çəkən əhali ilə, digər cinsin diskriminasiyası ilə. Bu dövlət quruluşunu məhv etmək hətta burjua inkişafı nöqteyi-nəzərindən də vacib idi. Amma Rozaliya Zemlyaçka elmi hazırlığa malik olduğundan, təkcə sözdə deyil, işdə də marksist olduğundan proletar inqilabının başlaması, sosializm cəmiyyətinin qurulması uğrunda mübarizəyə qatılan yəhudi gəncliyinin ən uzaqgörən nümayəndələrindən biri oldu. Buna görə Zemlyaçkanı nə yəhudi menşevikləri ( “Bund” partiyası), nə eserlər, nə də anarxistlər cəlb etmirdi. Lap başından o bolşevik-leninçi idi və öz baxışlarına həyatının sonuna kimi sadiq qaldı.

1896-cı ildə Rozaliya Zemlyaçka Kiyev sosial- demokrat təşkilatının üzvü olur, 1901-ci ildə isə “iskraçılara” – ölkə xaricində “İskra” qəzetini nəşr etdirən rusiyalı marksistlər qrupuna qatılır. Bu qrupun lideri V.İ.Lenin idi. Məhz “İskra” tərəfdarları sayəsində 1903-cü ildə Rusiya sosial-demokratiya fəhlə partiyasında bolşevik istiqamət ayrılmağa başladı. Nəticədə bolşeviklər Rusiyada marksizm ideologiyasının elmiliyini müxtəlif revizionistlərdən müdafiə edən yeganə marksist partiya oldular. Buna görə də onlar rusiya proletariatını 1917-ci ilin oktyabrında qələbəyə qovuşdurdular.

Zemlyaçka Odessada və Yekaterinoslav-da “İskra” qəzetinin müvəkkili idi, bolşevik nöqteyi-nəzərinin rusiya işçiləri tərəfindən eşidilməsi üçün qazetin yayılmasında çox işlər görmüşdü. Sonra işçilərin mütləqiyyətlə və burjuaziya ilə açıq toqquşması, 1905-ci il İnqilabı başlayır.. Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının Moskva komitəsinin üzvü və üsyanın bilavasitə təşkilatçılarından olan Rozaliya Zemlyaçka Moskva üsyanında ilk döyüş təcrübəsini qazanır.

Ümumiyyətlə, Roza Zemlyaçka bolşevik partiyasının əsl universal döyüşçüsü idi. O, ən ağır, gizli müxtəlif partiya işləri ilə məşğul olurdu: nəzəri tədrisi aparmaq, fəhlə tətillərini təşkil etmək (xüsusilə, 1909-cu ildə Bakıda), əlində silah çar rejiminə qarşı vuruşmaq. Və bolşevik partiyasının ən yaxşı hissəsinə aid olmaqla Zemlyaçka hər yerdə uğur qazanırdı. Partiya onu nəhəng imperiyanın ən müxtəlif nöqtələrinə göndərirdi, Zemlyaçka bir neçə dəfə həbsxanaya düşmüşdü və orada vərəmə yoluxmuşdu.

Oktyabr inqilabından sonra Zemlyaçkaya Qırmızı orduda yenidən ağır iş həvalə edirlər. O, 8-ci və 13-cü ordunun, daha sonra isə vətəndaş müharibəsi illərində müxtəlif cəbhələrdə siyasi şöbə rəisi olur. Zemlyaçka tərəfindən ruhlandırılan qırmızı ordunun əsgərləri onların taleyinə düşən bütün qeyri-insani çətinliklərə baxmayaraq yeni həyat uğrunda döyüşə gedirdilər. Vətəndaş müharibəsi illərində xidmətlərinə görə Zemlyaçka 1921-ci ildə Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif olunmuş ilk qadın olur.

1920-ci ilin noyabrında general Vranqelin ordusunun məğlubiyyətindən və Krımın azad edilməsindən sonra Zemlyaçka partiyanın Krım vilayətindəki bürosunun katibi olur. Son 20 ildə burjua propaqandasının sevimli mövzusu olan hadisələr məhz bu dövrə aiddir. Məsələ burasındadır ki, Krım Vətəndaş müharibəsinin əsas hadisələrinin baş verdiyi Avropa Rusiyası ərazisində əksinqilabçıların sonuncu dayağı idi. Nəticədə Krımda bütün Rusiyadan bura axışmış xeyli sayda əksinqilabçılar toplanmışdı. 1920-ci ilin noyabrında Qırmızı Ordu Krımı bir neçə gün içərisində tutur, və onların düşmənlərindən çoxu, həmçinin də Ağ ordunun zabitləri ölkəni tərk etməyə macal tapmırlar. Sovet Rusiyasında qalmaqla onlar nə ilə məşğul ola bilərdilər? Əlbəttə ki, onlara düşmən olan sovet hökuməti ilə müxtəlif yollarla mübarizə aparardılar, gizli əksinqilabi təşkilatlar yaradardılar. Rusiya Kommunist Partiyasının Krım bürosunun başçıları bunu çox yaxşı başa düşürdülər, ona görə də çox doğru qərar qəbul etmişdilər – qaçmağa müvəffəq olmayan ağ emiqrantları öldürmək. Vətəndaş müharibəsinin doğurduğu amansızlığı da nəzərə almaq lazım. Bir neçə il ardıcıl olaraq ətrafında hər dəfə yoldaşların öldürüldükdə, düşmənin həyatı qiymətini daha da itirməyə başlayır.
Burjua təbliğatçıları Krımda güllələnmiş əksinqilabçıların sayı barəsində səhv edirlər. 7 mindən 30 minə kimi rəqəmlər sayırlar. Görünür, burada vəziyyət elə “stalin repressiyalarında” olduğu kimidir, hansı ki, bu repressiyaların gedişində “ ya 1 milyon, bəlkə də 100 milyon insan” öldürülmüşdü. Antisovet yalanı goplayarkən burjua ideoloqları hər biri istədiyi kimi, hər birinin fantaziyasının coşğunluğundan asılı olaraq rəqəmlər söyləyirlər. Vətəndaş müharibəsi zamanı kütləvi güllələnmələr hər iki tərəfdə də olurdu, müharibənin özünü isə devrilmiş istismarçı siniflər başlamışdırlar. Amma sovet hökumətinin cavab hərəkəti olduğu, krım güllələnmələri kimi, əksinqilabi terror haqqında son 20 il ərzində heç nə danışılmır.

Vətəndaş müharibəsindən sonra Rozaliya Samuilovna Zemlyaçka – artıq dinc işlərdə, böyük kommunizm cəmiyyətinin- insanın inan tərəfindən istismarı olmayan cəmiyyətin qurulması işində yenə də ön sıralarda dayanır. Zemlyaçka partiyada məsuliyyətli vəzifələrdə, fəhlə-kəndli müfəttişliyində, xalq komissariatında işləmişdir. O həmçinin Perm şəhərində, 1924-25-ci illərdə RKP-nin Motovilixin rayon komitəsində də çalışmışdır.

1934-cü ildən Sovet Komitəsinin, daha sonralar isə MK-nin partiya nəzarəti komitəsinin nəzarət orqanlarında çalışır. Zemlyaçka həmin illərdə də gənc yaşlarında olduğu kimi qəti bolşevik olaraq qalır. Partiyanın bir çox köhnə üzvləri 1920-30-cu illərdə partiyadaxili çəkişmələrdə sonralar sovet hökumətinin düşmənlərinə çevrilən Trotskini,Buxarini və Ümumittifaq Komunist Partiyasının digər xadimlərini dəstəkləyərək antimarksist mövqeyə keçirlər. Savadlı marksist olan Zemlyaçka isə SSRİ-də sosializm quruculuğuna öz töhvələrini verərək tərəddüd etmədən, 1947-ci ildə vəfat edənə kimi sosializm uğrunda çalışaraq Stalinin tərəfində dayanır.
Çox güman ki, Rozaliya Samuilovnanın burjua təbliğatçılarında belə nifrət oyatmasının səbəbi budur ki, qadın-yəhudi və inqilabçı olmaq burjua rejimi üçün çox “dəhşətli” uyğunlaşmadır. Onun nöqteyi nəzərindən ağzınacan dolu pul kisəsinə sahib vətəndaşın ağalığı ilə barışmayan istənilən inqilabçı cinayətkardır. Qadınlar isə elə başdan “farağat” dayanmalıdırlar və kiminsə qadını və ya fahişəsi olmaqdan başqa rol oynamamalıdırlar. Bisavad xalq kütlələrini aldatmaqla bütün problemləri onların üzərlərinə atmaq mümkün olan milli azlıqlar da eynilə onlar üçün hazırlanmış taleyə itaətkar olmalıdırlar. ( 100 il əvvəl “qapazaltı” rolunda ilk növbədə yəhudilər idi, müasir burjua Rusiyasında isə - qafqazlılar və Orta Asiyadan gəlmiş işçilərdir.)


Zemlyaçka özündə işçilərin ən çox istismar olunan hissəsinin parazitlərin hakimiyyətinə və onların ideologiyasına qarşı üsyanını təcəssüm edir. Buna görə də burjuaziyanın bu qədər nifrətini qazanmışdır, buna görə hakimiyyət başında duranların nökəri olan cənablar ona belə qəzəblə hücum edir, xüsusilə, Rozaliya Samuilovna-nın şərəfinə adlandırılmış perm küçəsinin adının dəyişdirilməsi üçün. Kommunistlər üçün isə Zemlyaçka onun nümunəsində çox şey öyrənilə biləcək görkəmli marksistdir.

Zemlyaçka – qadın azadlığının, qadının “kişinin mülkiyyəti” olmamasının, öz taleyini özbaşına müəyyən edə bilməyin və bəşəriyyət tarixini həll etməyin simvoludur. Zemlyaçka xalq zülmünə qarşı mübarizənin, ən məzlum və “sakit” xalqın belə döyüşçü ola bilməsinin simvoludur. Həqiqətən, yəhudi xalqı insanlığa bir çox gərkəmli inqilabçı-marksistlər bəxş etmişdir, və onların ilk sırasında da rusiya yəhudiləri. Təqib obyektləri, diskriminasiyalar, axmaq ittihamlar (“xristian körpələrinin qanlarının” istifadəsi vəs s.), dələduz “patriotların” dağıntıları, silaha sarıldılar və Oktyabr inqilabına çox töhfələr verdilər.

Nəhayət, Rozaliya Zemlyaçka – təcrübi inqilabi fəaliyyətin müxtəlif sahələrində nəzəri marksizm hazırlığının və uğurun birləşməsinin yaxşı nümunəsidir. Yüksək təhsilli insan, istənilən burjua və xırda burjua təbliğatçılarını güzəştsiz darmadağın edən sözün əsl mənasında alim-inqilabçı həm qələmlə,həm də revolverlə eyni dərəcədə yaxşı davranırdı, həm yazı masasının arxasında, həm barrikadalarda, tətil edən işçilərin arasında və qızıl ordunun əsgərləri ilə səngərlərdə öz yerində idi.
Kişi şovinizmi, millətçi yanlış fikirlər, kapitalizmin digər doğma ləkələri kimi, öz dövrünü yaşamış bu köhnəlmiş ictimai quruluşla birlikdə yox olacaqlar. Rusiya işçiləri hələ Rozaliya Samuilovna Zemlyaçkanın – bəşəriyyətin kapital ağalığından azad olması uğrunda vuruşan görkəmli döyüşçünün təmiz adını bərpa edəcəklər.