Millətçiliyin ziddiyyətli rolu XX əsr tarixinin ən böyük paradokslarındandır. Dövlətə və irtica qüvvələrinə xidmət etməklə millətçilk ideologiyası əsrin ən dəhşətli cinayətlərindən bəzilərini doğurdu və qanuniləşdirdi: iki dünya müharibəsi, erməni,yəhudi və qaraçı soyqırımı, müstəmləkə müharibələri, faşizmin və hərbi diktaturanın yaranması, mütərəqqi, o cümlədən inqilabi hərəkatların - 1920-ci ildə Çindən 1960-ci illərdə İndoneziyaya və 1970-ci illərdə Argentinaya kimi - amansız şəkildə yatırılması. Digər tərəfdən, milli azadlıq uğrunda müstəmləkə xalqları müstəqillik qazandılar, ən əsas və radikal inqilabi sosialist hərəkatlardan bəziləri isə xalq dəstəyinə və triumfa nail olmağı bacardılar – Yuqoslaviyada,Çində,Kubada,Nikaraquada.
Digər çətinlik yaradan paradoks: millətçilik bir çox şeydə XX əsrin siyasi xülasələrini təyin etsə də, dövrümüzün ən böyük inqilabı, 1917-ci il Oktyabr inqilabı heç bir şeydə millətçiliyə borclu deyil, və açıq şəkildə Almaniya imperiyasına qarşı müharibədə “vətənin müdafiəsinə” qarşı yönəlmişdi. Bundan başqa, XX əsr fəhlə və sosialist hərəkatı tarixi III Beynəlmiləl kimi beynəlmiləlçiliyə sadiq kütləvi beynəlxalq təşkilat tanımır (ən azından, ilk illərdə).
Bu paradoksları necə anlayaq? Onları anlamaq üçün marksizm bizə nəzəri instrumentari verə bilərmi? 1848-ci ildə Marks güman etdiyi kimi, işçilərin və istismar olunanların vətəninin olmaması doğrudurmu? “Ana-Planet” hansı dərəcədə sosial azadlığın aydın üfiqinə çevrilə bilər? Və XXI əsrdə millətçiliyin və beynəlmiləlçiliyin hansı perspektivləri var? Bu suala cavab vermək üçün istənilən cəhd problemə dialektik yanaşmadan başlamalıdır: millətçilik məsələsi ziddiyyətlidir, və onun ziddiyyəti insan təbiətinin bəzi əbədi xüsusiyyətlərinin ifadəsi deyil, konkret tarixi şərtlərin ifadəsidir.
Milli eynilik hissini, milli mədəniyyətə bağlılığı,milli birliyə, öz tarixinə aid olmaq hissini və millətçiliyi diqqətli şəkildə fərqləndirmək vacibdir. Millətçilik – bütün saydığımız elementlərdən, həm də bir əsas elementdən: milləti birincidərəcəli, bu və ya digər şəkildə digərlərinin tabe olduğu fundamental və ən əsas sosial və siyasi dəyər kimi təsəvvür etməkdən ibarət ideologiyadır. Müasir millətçiliyin məşhur tarixçisi Hans Kon bunu “fərdin milli dövlətə son dərəcə sədaqət hiss etdiyi ağıl vəziyyəti” kimi təyin edir. Hətta biz yalnız mədəni və territorial muxtariyyət uğrunda mübarizə aparan bəzi (mötədil) milli hərəkatların mövcud olduğunu qəbul etsək belə bu tamamilə aydın təyindir – bura milli dövlətin yaranması üçün mübarizəni də daxil etsək.
Millətçiliyin necə və nə vaxt yaranmasını müəyyən etmək asan deyil. Bəzi müəlliflər onun başlanğıcını milli dövlətin müasir görkəmdə formalaşdığı dövrə, yəni 15-16-cı əsrlərə aid edirlər.(Makiavelli!) Digərləri, məsələn,Kon, millətçiliyi ilk böyük burjua inqilabına aparıb bağlayır: 17-ci əsrdə İngiltərədə və 1789-cu ildə Fransada dövlət “kral dövləti olmasını dayandırdı: o xalq dövləti, milli dövlət,vətən oldu”. Bu yaxınlarda Tom Neirn millətçiliyin 19-cu əsrdə (kapitalizmin qeyri-bərabər inkişafı nəticəsində) periferiya ölkələrində (Almaniya,İtaliya,Yaponiya) yarandığını, və yalnız sonralar “mərkəz dövlətlərinə” (Ingiltərə və Fransa) keçdiyini sübut etməyə çalışırdı, amma bu qəribə xronologiya olduqca əsassızdır və görünür, Fransa inqilabının və napoleon müharibələrinin vətənpərvərlik ölçüsü kimi yaxşı məlum olan tarixi faktları nəzərə almır. İstənilən halda, uzun əsrlər boyu siyasi idealın milli dövlət formasının deyil, sosial və siyasi təşkilatın digər formaları olub: klan, şəhər- dövlət, feodal senyorluq,kilsə, sülalə krallıq və çoxmillətli imperiya. Keçmiş dövrlərdə bəzi oxşar misallar (qədim yəhudilər və qədim yunanlar) tapılsa da, onların təbiəti və mahiyyəti müasir millətçilikdən çox fərqlənir.
Marksist sosializm öz əsasına görə millətçiliyə ziddir. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, marksizm milləti tək vahid kimi qəbul etmir: bütün millətlər milli eyniyyət haqda müxtəlif maraqlarına və təsəvvürlərinə görə müxtəlif sosial siniflərə bölünürlər. Amma marksizm millətçi ideologiyanı və onun dəyərlər sistemini hər şeydən əvvəl ona görə inkar edir ki, o yüksək səviyyədə hər hansı bir millətə deyil, beynəlmiləl tarixi subyektə (proletariata) və beynəlmiləl tarixi məsələyə - dünyanın sosialist transformasiyasına – tərəfdardır. Bu həm əxlaqi, həm də materialist xarakterin beynəlmiləlçiliyidir.
Əxlaqi elementlər vacibdir: dünyanı marksist, materialist və ateistik dərk etmək üçün “sakral”,mütləq hesab ediləcək yeganə dəyər – belə insan bəşəriyyətinin başlanğıcıdır ( istismara məruz qalanlar və məzlumlar ilə onun azadlıq qüvvələridir). Bu mənada, “Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!” şüarı təkcə hərəkətə praktik çağırış deyil, həm də sosialistlərin millətçilik ideologiyasına xas olan “öz vətəninə sakral sevgi”yə əxlaqi cavabıdır. Beləliklə, sosializm onun dəyərlərinin və qarşısında qoyduğu vəzifələrinin universal və humanist xüsusiyyətləri sayəsində beynəlmiləl hərəkatdır. Bu əxlaqi ölçü olmadan bir çox beynəlmiləl sosializm (və ya kommunizm) ölkələrinin çox nəsillərin işçi hərəkatlarının aktivistlərinin sözsüz sadiqliyini və fədakarlığını anlamaq mümkün deyil. Qoca bolşevik Adolf İoffe 1927-ci ildə Trotskiyə son (intihar qabağı) məktubunda yazdığı kimi: “nə qədər ki və o zamana qədər ki, insan həyatı bizim üçün əbədi olan bəşəriyyətə xidmət edir, o bir o qədər və o zamana kimi mənaya malikdir”.
Amma, əgər beynəlmiləlçilik yalnız əxlaqi prinsip, kateqoriyalı imperativ olsaydı, onu gözəl utopiya kimi asanlıqla rədd etmək olardı. Bu isə ona görə baş vermir ki, proletar beynəlmiləlçilik öz siyasi gücünü Marks tərəfindən hələ Kommunizm Manifestində izah edilən –unifikasiya, dünyanın kapitalizm sistemi ilə birləşdirilməsi - obyektiv,konkret, maddi şəraitdən alır. İstənilən dialektik vahid kimi, dünya kapitalizmi hissələrin, yəni, milli iqtisadiyyatların məcmusu deyil; necə ki, beynəlmiləl sinfi mübarizə də milli daxili qarşıdurmaların cəmi deyil. Beynəlmiləl sinfi mübarizə onu təşkil edən elementlərin xüsusiyyətlərindən fərqlənən, öz inkişaf formalarına malik orqanik bütövlükdür. Derd Lukaç “Tarix və sinfi şüur haqqında” əsərində yazir ki, tamlıq kateqoriyası, metodoloji səviyyədə, inqilabi prinsipin daşıyıcısıdır. Dialektik vəhdət nöqteyi-nəzərindən heç bir yerli və ya milli vəziyyət onun tamla əlaqələrini – dünya iqtisadiyyatı ilə, sosial və siyasi inkişafla - nəzərə almasaq, nəzəriyyədə izah oluna və ya praktikada dəyişdirilə bilməz.
Marksın Manifestdəki izahı aktuallığını itirməyib, əksinə, bu izah bizim dövrə daha çox uyğun gəlir nəinki 1848-ci ilə. İmperializm dünya iqtisadiyyatının daha yüksək dərəcədə birləşməsinə səbəb oldu, bazarın multimilli monopoliyalar tərəfindən nəzarəti çox gücləndi, planetin istehsalın kapitalist metodu ilə unifikasiyası bugün 1848-ci ildə olduğundan daha yüksək səviyyəyə çatıb. Və bu iqtisadi birlik Qərb Atlantizmində, ABŞ müdaxiləçiliyində və s. həm də siyasi və hərbi ifadəyə malikdir. Bu o deməkdir ki, beynəlmiləlçilik kökləri ilə dünya iqtisadiyyatının və dünya siyasətinin strukturuna doğru gedir. Sosialist beynəlmiləlçilik həm də bu obyektiv reallığın dərkidir.
Sinfi mübarizənin ən mühüm amili hansıdır: milli yoxsa beynəlmiləl şərtlər? Dünyəvi prosesə birincidərəcəli əhəmiyyət vermək lazımdır yoxsa, nə vaxtsa Mao-nun yazdığı kimi, daxili amillərə və milli( endogen) səbəblərə? Bu şəkildə qoyulmuş sual öz-özlüyündə çaşdırır. O, milli və beynəlmiləl, , “xarici” və “daxili” arasında ,nəyin “daxildə” və nəyin isə “xaricdə” olması ilə abstrakt, metafiziki və statik bölgü tələb edir. Dialektik nöqteyi-nəzər milli iqtisadiyyat və dünya bazarı, milli və beynəlmiləl sinfi mübarizə arasında ziddiyyətli birliyi dərk etməyə əsaslanır, birlik - hansı ki, artıq milli xüsusiyyətlərin ( iqtisadi və sosial) beynəlxalq kapitalizmin qeyri-bərabər inkişafının məhsulu olması faktından aydındır.
Manifestdə və Marksın digər işlərində doğru olmayan müasir kapitalizmin mahiyyətinə görə bütün ölkələrin istismar edilmişləri üçün fərqli həyat və mübarizə şərtləri yaradan homogenləşdirici qüvvə olması ideyasıdır. Onun 1845-cil ildə “Fəhlənin milliyyəti – fransız, ingilis, alman deyil, onun milliyəti - əmək, azad köləlik, özünü satmasıdır”, haqqında sözlərində böyük həqiqət var; amma bu sözlərdə təkcə hər bir millətin mədəni xüsusiyyətləri ( kapitalizmin ləğv etmədiyi) deyil, həm də müxtəlif millətlərin proletarları arasında dünya kapitalizm sisteminin qeyri-bərabər və uyğunlaşmış inkişafı ilə bağlı olan sosial-iqtisadi fərqlər nəzərə alınmır. Həmçinin, hər bir ölkədə “işçi sinfinin formalaşması” və hər bir antikapitalist müqavimətin və mübarizənin milli ənənlərinin inkişafı üçün milli xüsusiyyətlərin əhəmiyyətini inkar etmək mümkün deyil.
Başqa sözlə, həm sənaye monopoliyalarında, həm də tabe edilmiş ölkələrdə kapitalizm tərəfindən eyni düşmənə qarşı vuruşan və eyni obyektiv tarixi maraqlara sahib olan müasir proletariat yaradılsa da, bu o demək deyil ki, onun həyatının maddi və sosial şərtləri eynidir. Vaxtilə Lev Trotski yazdığı kimi: “ Əgər biz Britaniyanı və Hindistanı kapitalizm tipinin əks müxtəlifliyi kimi götürsək, onda britaniya və hind proletariatının beynəlmiləl xarakterinin şərtlərin, məqsədlərin və metodların uyğunluğuna əsaslandığını deyil, onların qarşılıqlı asılılğına əsaslandığını söyləməli olacıq...” Beynəlxalq kapitalizm ağlasığmaz bərabərsizlik, sistemin mərkəzi və periferiyalarının həyat şərtləri arasında olduqca böyük fərqlər yaradır: yalnız müxtəlif ölkələrdə birgə, bir-birini tamamlayan mübarizələr beynəlmiləl həmrəylik yarada bilər. Belə ki, 1950-ci illərdə Fransada və 1960-70-ci illərdə ABŞ-da müharibə əlehinə hərəkatlar əlcəzairlilər və Hind-Çin əhalisi üçün böyük töhfə olmuşdu: müstəmləkələrdəki mübarizə metropoliyalarda radikal müqavimətin yaranmasına kömək olmuşdu.
Yekunlaşdırırıq: beynəlmiləlçilik müxtəlif ölkələrdə istismar olunanların və məzlumların həyat şərtlərinin oxşarlığının ifadəsi deyil, ən az üç mübarizə növünün; inkişaf etmiş kapitalist cəmiyyətlərdə işçi hərəkatı; asılı (və ya müstəmləkə) ölkələrdə sosial və milli azadlıq hərəkatları; keçmiş Şərq bloku ölkələrində demokratiya uğrunda və bazar “islahatlarina” qarşı hərəkatlar.- dialektik əlaqəsinin və bir-birini tamamlamasının ifadəsidir.
Millətçiliyin çoxsaylı kökləri
Marksistlər çox vaxt milli məsələnin vacibliyini, məzlum xalqlar üçün milli azadlığın mühüm əhəmiyyətini qiymətləndirmirdilər. Bunun səbəbi qeyri-sinfi istismar formalarına – milli, irqi və ya cinsi – qarşı standart etinasızlıq, inkar və ya ən azından kifayət qədər diqqət yetirilməməsindədir. Bu ona görə deyil ki, belə marksizm bu sahələri nəzərə ala bilmir, ona görədir ki, marksist təfəkkürdə (Marksın özünün bəzi işlərində) hakim olan iqtisadi yanaşma saydığımız faktorların qiymətləndirilməməsinə gətirib. Marksistlər həm də adətən millətçiliyin gücünü qiymətləndirmirdilər. Ekonomizm və düzxətli inkişaf illuziyasının xüsusi ahəngi millətçiliyin qaçılmaz və tez məhvi ilə bağlı səhv əminliyə gətirib çıxardı. Bu xüsusilə, millətçiliyin keçmişə aid olduğuna inanan II Beynəlmilələ, millətlərin olmayacağı və hər kəsin bir dildə danışacağı gələcəyi arzulayan Karl Kautskiyə aiddir : “Millətlər rahatlıqla bir-birilə qarışır, müəyyən dərəcədə İsveçrənin Qrizons kantonunda yaşayan, daha geniş əraziyə yayılmış dildə danışmağın, bir neçə vadiyə yayılmış dildə danışmaqdan daha sərfəli olduğunu anlayaraq tədricən müqavimətsiz almanlaşan retoromanlar kimi...”.
Təbii ki, marksistlər belə təsəvvürlərlə 1914-cü ilin avqustundan sonra millətçiliyin fəhlə hərəkatını alt-üst edən və “Vətənin müdafiəsi uğrunda müqəddəs birliyə” və bütün dünya fəhlələrinin qırğınına gətirib çıxaran yüksək inkişafına qarşı müqavimət göstərmək üçün pis hazırlanmışdılar. Kautskinin özü “Sosialist beynəlmiləl – yalnız sülh şəraitinə uyğun vasitədir, müharibə zamanı yavaşca bir kənara qoymaq lazımdır“ söyləyərək, “Almaniya imperiyasının milli müdafiəsinə” kimi endi. Beləliklə, millətçiliklə effektli mübarizəninin ilk şərti düzxətli inkişaf illuziyası, yəni, sənaye cəmiyyətlərinin modernizasiyası və demokratikləşməsi, istehsal qüvvələrinin beynəlmiləlləşməsi və s. sayəsində sadəlöhv dinc təkamül ümidləri və millətçiliyin və millətçi müharibələrin tədricən “məhv olması” ilə vidalaşmaqdır. Millətçiliyin XX əsrdə ağlasığmaz gücünü necə izah etmək olar? İlk cavab klassik marksist arqument olacaq: millətçilik burjua ideologiyasıdır və onun kütlələr üzərində səlahiyyəti burjuaziyanın kapitalist cəmiyyətlərdə ideoloji hökmranlığının əsas formalarından biridir. Bu analiz doğrudur, amma millətçiliyin cazibə qüvvəsinin, o cümlədən, işçi hərəkatının əksər sektorları üzərində, izahı üçün yetərli deyil. Digər səbəbləri də nəzərə almaq lazım.
Birincisi, konkret maddi və iqtisadi şərtlər mövcuddur: kapitalizmin öz təbiətindən irəli gələn, müxtəlif millətlərdən (və ya dövlətlərdən) olan işçilər arasında rəqabət mövcuddur. Bu qısa müddətli maraqlar məsələsidir – məsələn, işsizliklə hədələyən, xaricdən malların idxalının qarşısının alınması – amma bu maraqların cari əhəmiyyəti rəqabət aparan işçilərin istismarın ləğvindən ibarət olan ümumi tarixi marağını onlardan gizlədə bilər. Bəzən bu bir millətin daxilində baş verir, nə vaxt ki, işsizlər tətil edənləri könüllü olaraq əvəz edirlər. Marks Manifestdə qəbul edirdi ki, işçilərin arasında olan rəqabət daim onların ümumi təşkilatının bölünməsi və dağıdılması ilə hədələyir.
İkincisi, şovinist millətçilikdə, dini fanatizmdə, rasizmdə və faşizmdə olan tendensiyalara bənzər irrasional tendensiyalar mövcuddur: bu dolaşıqlığına baxmayaraq diqqətlə analiz edilməli psixoloji fenomendir. Vilhelm Rayx-ın faşizmin kütlə psixologiyası, Erix Fromm-un “azadlıqdan qaçış” və Teodor Odornonun avtoritar şəxsiyyət haqda kitabları bu mövzu haqda ən yaxşı əsərlərdir. Millətçilik öz təbiətinə görə irrasional ideologiyadır: o bir millətin digəri üzərində üstünlüyünü hər hansı rasional arqumentlərlə sübut edə bilmir – çünki, substantiv (yəni, tamamilə instrumental olmayan) rasionallıq universallığa can atır. Ona görə də, millətçilik bu və ya digər millətin “ilahi missiyası”, bu və ya digər millətin əbədi üstünlüyü, daha böyük coğrafi Lebensraum (“yaşam məkanı”) tutmaq hüququ və s. kimi qeyri-rasional miflərə üz tutmağa məcburdur. Amma, millətçilik həm də geopolitika və irqi antropologiya kimi qanuniləşdirmənin psevdo-rasional və psevdo-elmi formalarından da istifadə edə bilər. Millətçilik sərhədləri müstəmləkəyə çevrilmə və ya müstəmləkəçilikdən azad olunma nəticəsində (məsələn, Afrikada və ya Latın Amerikasında) təsadüfi olaraq əmələ gələn, müəyyən mənada süni dövlət törəmələrinin rəsmi ideologiyası olmaqla, çox vaxt heç bir dərin tarixi birliklə əlaqəli olmur.
.
Amma millətçiliyin inkişafının,marksistlərin və sosialistlərin çox ciddi yanaşmalı olduğu, başqa bir səbəbi də var: istismar olunanların və ya müstəmləkəyə çevrilmiş millətlərin azadlıq mübarizəsi. Marksizm özlüyündə milli ideologiyaya qarşı çıxsa da, istismar edənlərin millətçiliyini və istismar olunanların millətçiliyini çox aydın ayırd etməlidir. O, istismar olunan millətin milli azadlıq və öz müqədəratını təyin etmək hüququ uğrunda istənilən mübarizəsini dəstəkləməlidir, hətta onların ideologiyası (və ya onların liderlərinin ideologiyası) millətçiliyə xas olsa belə. Əlbəttə, milli-azadlıq hərəkatında iştirak edən marksist-beynəlmiləlçilər öz müstəqilliklərini saxlamalı və istismar olunan xalq kütlələrini mübarizəni, milli gündəmi aşaraq , inqilabi sosialist transformasiya istiqamətində aparmağa inandırmağa çalışmalıdırlar. Amma milli müqəddərat tələbini bu və ya digər xalqla qiymətləndirməmək olmaz.
İş təkcə onda deyil ki, sosialistlərə bütün istismar formaları (milli, irqi,cinsi və ya sinfi) düşməndir, həm də bundadır ki, beynəlmiləlçilik və milli hüquq arasında dialektik əlaqə mövcuddur. Sosialist beynəlmiləlçilik sosializm hərəkatı tərəfindən bütün millətlərin bərabər hüquqa malik olmasını tanınmadan inkişaf edə bilməz. Necə ki eyni bir millətin işçilərinin birliyi və həmrəyliyinin yalnız bərabərlik – işğal, dini,irqi,cinsi və ya nəsil əlamətlərinə əsaslanan hər hansı bir fərq və ya üstünlük olmadan - əsasında mövcud ola bilər, necə ki, istismar olunanların beynəlmiləl həmrəyliyi yalnız milli hüquq və xüsusilə, bütün xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ tanınmaqla qurula bilər.
Lenin RSDFP –nin (Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyası) Polşanın öz müqəddəratını həll etmək hüququnun – polşa xalqının ayrıca respublika istəyib-istəməməsinə özünün qərar verməsinin- tanınmasında təkid edəndə, o bunu təkcə ona görə etmirdi ki, polşa xalqının çarizmə qarşı mübarizəsi mütərəqqi idi (bu Marks və Engelsin arqumentidir), hər şeydən əvvəl ona gorə edirdi ki, bu polyak və rus işçilərinin beynəlmiləl ittifaqının yaranmasının ilkin şərti idi. Milli hüquqların tanınması – beynəlmiləl həmrəyliyin mühüm şərtidir, çünki, o xalqları bir-birilə qarşı-qarşıya qoyan şübhəni, nifrəti və qorxunu yox etməyə imkan verir və şovinizmi azaldır. Lenin yazdığı kimi, boşanma hüququ olmadan – ayrıca dövlətə - həqiqətən azad nigah – birlik və ya millətlər federasiyası - ola bilməz. Təəssüf ki, bolşevik hökumətinin siyasəti (Lenin də daxil olmaqla) 1917-ci ilin oktyabrından sonra həmişə bu prinsipə cavab vermirdi: məsələn, 1920-ci ildə Polşaya daxil olunması və ya 1921-ci ildə Gürcüstanın işğalı bunu sübut edir.
Başlıca olaraq istismar olunanların və istismar edənlərin millətçiliyini ayırd etməklə sosialist beynəlmiləlçilər heç bir halda birincini qeyri-tənqidi şəkildə dəstəkləməməlidirlər. Amma onlar istismar olunanların millətçiliyinin ziddiyyətli təbiətini anlayırlar: bir tərəfdən – onun ədalətsiz istismara qarşı qiyamını azadlıq ölçüsü kimi, və digər tərəfdən – millətçiliyin partikulyar ( qeyri-hərbi), kəskin ideologiyası tərəfindən qoyulmuş məhdudiyyət. Buna görə məntiqidir ki, bütün istismar olunan xalqların həqiqi sosial inqilabi hərəkatları milli azadlıq mübarizəsini , cəmiyyətin kapitalizm istiamarından azad olunması ilə əlaqələndirərək, öz mübarizələrinin mərkəzinə qoyurlar, baxmayaraq ki, imperializm metropoliyalarında millətçiliyin inkarı ABŞ-da müharibə əlehinə hərəkatdan tutmuş 1968-ci il fransız mayına kimi mövcud nizamla istənilən radikal konfrontasiyanın əsasını təşkil edir.
Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, millətçiliyin hər iki növü arasındakı fərq nisbidir, mütləq deyil. Birincisi, ona görə ki, dünənki istisamar olunanlar çox asanlıqla istismar edənlərə çevrilə bilərlər: bugün belə nümunələrə misal az deyil. İkincisi, ona görə ki, istismar edilən xalqların millətçilik ideologiyası (və ya hərəkatı) ikiqat kəskindir: o nəinki istismarçılardan azad etməyə, həm də öz milli azlıqlarını istismar etməyə qadirdir. Və üçüncüsü, ona görə ki, hər iki millətçilik növündə şovinizm elementlərinə, “digərinin” qlobal inkarına və (bəzən) rasizmə rast gəlmək olar.
Lenin, yəqin ki, beynəlmiləlçiliyin dialektikasını və milli hüquqları hamıdan yaxşı anlayan həmin “klassik” marksist mütəfəkkir olub. Amma işlərinin bəzi passajlarında o millətin demokratik hüququnu bütövə, yəni beynəlxalq demokratik və sosialist hərəkatına tabe olmalı olan hissə kimi şərh edir. Belə xülasə mənə təhlükəli və bir az mexaniki gəlir. Əgər sosialist inqilabı proletariatın özünü azad etməsidirsə, - bütün istismar olunan və əzilən sosial qruplarla birlikdə -deməli, o millətlərin öz müqəddəratını demokratik təyin etməsi ilə sıx bağlıdır. Xalqlara kənardan, zorla sırınmış “sosializm” yalnız bürokratik dağılmaya məhkum olan (bir çox qərbi avropa ölkələri buna misal ola bilər!) sosializmin karikaturası ola bilər. Məncə, sosialist inqilabı və beynəlmiləl proletar qardaşlığını marksistlərin məqsədi kimi , öz müqəddəratını müstəqil təyin etməyi isə - vacib vasitə kimi göstərmək daha düzgündür – və Leninin millətçilik məsələləri ilə bağlı əksər işləri ilə daha əlaqəlidir. Burada məqsəd və vasitə dialektik şəkildə elə bağlıdır ki, milli sferanın beynəlmiləlçilyə tabe olması birincinin ikinciyə “qurban” olması imkanını aradan qaldırır.
Millətlər xaricində?
Əgər sosialist beynəlmiləlçilik millətçilik ideologiyasına qarşıdırsa, bu heç də o demək deyil ki, o millətin tarixi və mədəni ənənələrini inkar edir. Beynəlmiləl hərəkat istənilən ölkədə milli dildə danışırsa, o həm də milli tarixin və mədəniyyətin dilində danışmalıdır: əlbəttə ki, bu hər şeydən əvvəl əzilən mədəniyyətlərə aiddir. Lenin başa düşürdü ki, istənilən mədəniyyət və istənilən milli tarix fəhlə hərəkatının sosialist mədəniyyəti tərəfindən mənimsənilməli olan demokratik,mütərəqqi inqilabi elementləri və güzəştsiz mübarizə aparılmalı olan irticaçı,şovinist və cəhalətpərəst elementləri özündə saxlayır. Beynəlmiləlçilərin vəzifəsi dünya sosialist hərəkatının tarixi və mədəni irsini öz xalqının mədəniyyəti və ənənələri ilə, onların radikal və azadlıq ölçüsündə - hansı ki, əksərən burjua ideologiyası tərəfindən forması dəyişdirilmişdir, hakim sinfin rəsmi mədəniyyəti tərəfindən gizlədilmişdir və ya basdırılmışdır, uyğunlaşdırmaqdan ibarətdir. Eynilə, marksistlər də öz inqilabi mübarizələrində onların sosial formasiyalarının milli xüsusiyyətlərinin mühüm əhəmiyyətini nəzərə almalıdırlar, onlar ideoloji mübarizələrində öz mədəniyyətlərinin və tarixinin milli xüsusiyyətlərini inkar edə bilməzlər. Nikaraquada marksizmi Sandino irsi, nikaraqua xalqının kollektiv yaddaşında yaşayan radikal ənənlərlə bağlayan Sandinist milli azadlıq frontu belə etmişdi. Oxşar proseslər Kubada ,Xose Marti tərəfindən irəli sürülmüş , demokratik və antiimperialist ənənlərlə və Şimali Amerikada Tupak-Amaru tərəfindən təmsil edilən hindli iğtişaşlı keçmişlə yer almışdı.
Əgər sosializm, marksizm nöqteyi-nəzərindən, – sinifsiz və dövlətsiz cəmiyyət – yanız ümumdünya miqyasında mövcud ola bilərsə, gələcək “Sosialist Ana-Planetdə” millətlərin aqibəti necə olacaq? Bu heç də utopik və mənasız sual deyil, çünki, sonuncu inqilabi sosialist məqsədin beynəlmiləl təbiəti bugünkü mübarizə formalarını bacardığı qədər ruhlandırmalıdır. Dövlət-millət tarixi materializm üçün əbədi kateqoriya deyil: o “insan təbiətindən”, təbiətdə hər hansı bioloji qanundan irəli gəlmir. Dövlət-millət həmişə mövcud olmayıb və heç nə onun həmişə mövcud olacağını fərz etməyə əsas vermir. Qısası, bu tarix öhdəsindən gələ biləcək tarixi məhsuldur.
Müəyyən quruluşa malik təşkilatın hər hansı formasının vacibliyi bütün sivil insan cəmiyyətlərinin universal ehtiyacıdır. Təşkilat milli formalar aldığı kimi, infra-milli (klan, tayfa) və ya çox milli (dini sivilizasiyalar) formaları da ala bilər. Orta əsrlər Avropası – “milli struktura çevrilməmişdən qabaq” (feodal malikanələri, knyazlıqlar) yerli və “transmilli” (Müqəddəs Roma imperiyası, Kilsə) universal strukturları özündə birləşdirən sosial və siyasi təşkilatlanma üçün uyğun nümunədir. Müasir millət-dövlətlər 14-15-ci əsrlərdə - kapitalizmin inkişafı və milli bazarların yaranması ilə -, daha dəqiq desək, qeyd etdiyimiz iki qeyri-milli strukturların dağılması/bölünməsi prosesində yaranıb.Beləliklə, gələcək yeni çoxmillətli insan cəmiyyətinin, insanları iqtisadi və siyasi cəhətən birləşdirərək milləti əsasən onun mədəni ölçüsünə yaxınlaşdıracaq Ümumdünya sosialist respublikasının, mümkün olacağını inkar edən aprior arqumentlər mövcud deyil. Belə şəraitdə yaranacaq universal mədəniyyət milli mədəniyyətlərin zəngin müxtəlifliyi ilə birlikdə dinc şəkildə mövcud olacaq.
Bu bənd 19-cu əsr marksizmində kifayət qədər ziddiyyətli idi. İki əsas tendensiya müəyyən etmək olar: 1) bütün millətlərin universal ümumi sosializm mədəniyyətində gələcək assimilyasiyasını qəbul edənlər (və ya qaçılmaz olduğunu güman edənlər) : Kautski, Lenin, Stalin, Pannekok, Ştrasser. Kautskinin vahid beynəlmiləl dil haqqında nəzəriyyəsi bu mövqeyin aydın ifadəsidir. 2) Bütün milli mədəniyyətlərin birləşmiş universal ümumilikdə azad inkişafına inananlar: Bauer, Trotski və Lüksemburq. Məsələn, Trotski 1915-ci ilin məqaləsində yazırdı: "Millət – insan mədəniyyətinin aktiv və daimi amilidir. Sosializm quruluşunda siyasi və iqtisadi asılılığın qandallarından azad edilmiş millət isə tarixi inkişafda əsas rol oynayacaq". Üçüncü mövqe, - yəhudi Bund-unun lideri Vladimir Medem tərəfindən təyin olunmuş "milli bitərəflikdir". O növbətidəkindən ibarət idi – gələcək inkişafın yəhudi millətinin həll olunmasına gətirib-gətirməyəcəyini qabaqcadan xəbər vermək mümkün deyil. İstənilən halda, marksistlər bu prosesi nə tormozlamalı, nə də sürətləndirməli deyillər, onlar neytral qalmalıdırlar. Əgər bu mövqeyi ümumiləşdirsək və onu bütün milli mədəniyyətlərə aid etsək ( hansını ki, Medem etmədi), onda bu problemin orijinal və novator konsepsiyasını inkişaf etdirmək olar.
Hər halda, sosializm, inqilabçı və demokratik nöqteyi-nəzərdən vacibdir ki, heç bir beynəlmiləl siyasət inkara, təzyiqə,qadağaya və ya millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək və şəxsi inkişaf hüququna məhdudiyyət qoyulmasına əsaslana bilməz.
Tərcümə Günel Muradova
Комментариев нет:
Отправить комментарий