1991-ci
ilin noyabrında Böyük Britaniyanın keçmiş baş naziri Marqaret Tetçer ABŞ-ın
Hyuston şəhərində çıxış etdiyi nitqində Britaniyanın və digər qərb dövlətlərinin
SSRİ-ni məhz necə, məhz hansı yollarla dağıtdıqları barədə danışmışdı. Həmçinin
Marqaret Tetçer özünün noyabr nitqində SSRİ-nin tezliklə, hüquqi cəhətdən
hazırlanmış süqutu haqqında xəbər vermişdi. Və doğrudan da bir neçə həftə
sonra, bir göz qırpımında, 1991-ci ilin dekabrında Belovej sazişi imzalandı.
1991-ci ilin noyabrında neft emalı və neft-kimya üzrə mütəxəssislərin ABŞ-a,
Hyustona (Texas) səfəri baş tutmuşdu. Yığıncaqda əsas Amerika Neft İnstitutunun
(APİ) iştirakı idi. Amerikalıların institut anlayışı bizimkindən fərqlənir. APİ
– periodik olaraq neft və neft-kimya şirkətlərinin (eləcə də rəqib şirkətlərin)
görüşünü təşkil edən özünəməxsus yarımictimai assosasiyadır. APİ-nin
yığıncağına həmin vaxtlar İngiltərənin eks-baş naziri olmuş Marqaret Tetçer fəxri
qonaq qismində dəvət olunmuşdu. Yeri gəlmişkən, M.Tetçer ixtisası üzrə
kimyaçıdır, baxmayaraq ki, öz ixtisası üzrə çox az işləmişdir. Həmi görüşdə M.Tetçer
45 dəqiqə tamamilə siyasi nitq söyləmişdi, hansı ki, bu nitqə “Biz Sovet
İttifaqını necə dağıtdıq” kimi başlıq qoymaq olardı.
Bilmirəm,
zalda rusların olması olması barədə onu xəbərdar etmişdilərmi ( ola bilsin ki,
xəbərdar etməmişdilər). M.Tetçer ağıllı olduğu qədər də həyasız qadın idi.
Sovet İttifaqının dağıtmaqda onun mühüm rolu idi və o bu barədə olduqca açıq
danışmağa çalışırdı. Onun SSRİ iqtisadiyyatının vəziyyətini və onda baş verən
metamorfozları necə qiymətləndirməsi bizim KİV-in bizə çatdırdıqlarından əhəmiyyətli
fərqlənirdi. Əlbəttə ki, nitqi tam dəqiqliklə yadda saxlamaq mümkün deyildi.
Amma çıxışdan sonra, axşam kollektiv şəkildə deyilənləri yada salmağa və bəzi
şeyləri yazmağa çalışdıq.
“Sovet
İttifaqı – qərb dünyası üçün ciddi təhlükə daşıyan ölkədir. Mən hərbi təhlükədən
danışmıram. İqtisadi təhlükəni nəzərdə tuturam. Planlı siyasət və mənəvi və
maddi stimulların özünəməxsus ahəngi sayəsində Sovet İttifaqı yüksək iqtisadi
göstəricilərə nail ola bilib. ÜDM-un artım faizi onlarda bizim ölkələrdəkindən
təxminən iki dəfə artıq olub. Bununla yanaşı SSRİ-nin zəngin təbii resurslarını
nəzərə alsaq, təsərrüfatın rasional idarə edilməsi ilə bizi dünya bazarlarından
sıxışdırın çıxarmaq üçün Sovet İttifaqının olduqca real imkanları vardı. Buna
görə də biz həmişə Sovet İttifaqının iqtisadiyyatının zəiflədilməsinə və ölkədaxili
çətinliklərin yaradılmasına yönəldilmiş fəaliyyətləri seçmişik. Ən əsası
silahlanma yarışına qatılmağa vadar etmək idi. Biz bilirdik ki, Sovet hökuməti
SSRİ-nin və onun NATO –dakı opponentlərinin bərabər silahlanması doktrinasının
tərəfdarı idi. Bunun nəticəsində bizim ölkələr silahlanmaya büdcəsinin təxminən
5%-nii xərclədiyi halda, SSRİ büdcəsinin təxminən 15%-ni silahlanmaya xərcləyirdi.
Sözsüz, bu Sovet İttifaqının iqtisadiyyatına mənfi təsir edirdi. Sovet İttifaqı
çox işlənən məhsulların istehsalı sahəsinə
qoyulan vəsaitlərdə qənaət etməli olurdu. Biz SSRİ-də əhalinin kütləvi
narazılığını yaratmağa çalışırdıq. Bizim fəndlərimizdən biri SSRİ-nin iqtisadi
cəhətdə qeyri-sərfəli olan bu sahəyə əlavə yatırımlar etməsi məqsədilə guya əslində bizdə silahlanmanın midarının
daha çox olması haqda informasiyanın “sızdırılması” idi. Bizim siyasətimizdə əsas
yeri SSRİ konstitusiyasının qeyri-mükəmməlliyinin hesaba alınması tuturdu.
Konstitusiya formal olaraq istənilən ittifaq ölkəsinə istədyi halda tezliklə
SSRİ-dən çıxmağa icazə verirdi ( özü də onun Ali Sovetinin çoxluğunun qərarı ilə).
Düzdür, həmin
vaxtlar kompartiyanın və güc strukturlarının sementləyici gücünə görə bu
hüququn reallaşması praktiki olaraq mümkün deyildi. Amma yenə də bu
konstitusiya xüsusiyyətində bizim siyaətimiz üçün potensial imkanlar vardı. Təəssüf
ki, bizim səylərimizə baxmayaraq SSRİ-nin siyasi vəziyyəti uzun müddət sabit
olaraq qalırdı. Bizim siyasətimizin (xüsusən ABŞ siyasətinin) formalaşmasında əsas
yeri raketdən müdafiə sistemlərinin (RMS) yaradılması məsələsi tuturdu. Etiraf məliyəm
ki, ekspertlərin çoxu RMS-in yaradılmasının əksinə idilər, çünki hesab edirdilər
ki, bu sistem çox baha başa gələcək və kifayət qədər etibarlı olmayacaq, daha dəqiq
RMS sipəri Sovet İttifaqının “hücum” silahlanmasına yatıracağı əlavə daha az vəsait
hesabına yarılıb keçilə bilər. Bununla belə RMS-in inkişafı barədə qərar bu
ümidlə verilmişdi ki, SSRİ analoji bahalı sistemin yaradılması ilə məşğul
olacaq. Çox təəssüf ki, Sovet hökuməti belə qərar qəbul etmədi, etiraz olaraq
siyasi bəyannamələrlə kifayətləndi. Bizim üçün çox çətin vəziyyət yarandı. Amma
tezliklə sovet liderinin yaxınlarda öləcəyi və hakimiyyətə bizim vasitəmizlə sayəsində
məqsədlərmizi reallaşdıra biləcəyimiz bir insanı gətirmək imkanı ilə bağlı
informasiya daxil oldu. Bu mənim ekspertlərimin qiymətləndirməsi idi ( mən isə əmişə
Sovet İttifaqı üzrə çox təcrübəli
ekspert qrupu formalaşdırırdım və lazım olduqca SSRİ-dən əlavə lazımi mütəxəssislərin
gətirilməsinə kömək olurdum). Bu insan ekspertlər tərəfindən ehtiyatsız, təlqin
və olduqca şöhrətpərəst kimi xarakterizə edilən M.Qorbaçov idi. Onun siyasi
elitanın çoxu ilə yaxşı qarşılıqlı əlaqəsi vardı və buna görə də onun bizim
vasitəmizlə hakimiyyətə gətirilməsi mümkün idi.
Xalq cəbhəsinin
” fəaliyyəti böyük vəsait tələb etmirdi: bu əsasən surətçıxaran texnika üçün xərclər
və funksionerlərə maliyyə yardımı idi. Amma şaxtaçıların uzunmüddətli tətilinə
kömək etmək olduqca əhəmiyyətli vəsait tələb edirdi. Ekspertlər arasında əsas
mübahisəni B.Yeltsinin növbəti seçkilərdə Rusiya respublikasının Ali Sovetinə,
daha sonra isə Rusiya Respublikasının rəhbəri ( SSRİ- lideri M.Qorbaçovun əksi
olaraq) seçilmək perspektivi ilə “Xalq cəbhəsinin”
lideri kimi namizədliyinin irəli sürülməsi məsələsi yaradırdı. Yeltsinin
keçmişini və şəxsi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq ekspertlərin əksəriyyəti onun
namizədliyinə qarşı idi. Amma müvafiq əlaqələr və danışıqlar baş tutdu və
Yeltsinin “irəli itələnməsi” qərarı qəbul olundu. Yeltsin böyük çətinliklə
Rusiya Ali Sovetinin katibi seçildi və dərhal da Rusiyanın suverenliyi haqda bəyannamə
qəbul olundu. Bu həqiqətən SSRİ-nin dağılmasının başlanğıcı idi.
B.Yeltsinə
1991-ci il avqust hadisələri zamanı, SSRİ-nin rəhbər dairələri Qorbaçovu
uzaqlaşdıraraq SSRİ-nin bütövlüyünü təmin edən sistemi yenidən bərpa etməyə
çalışdıqları zaman da böyük kömək edilmişdi. Yeltsinin tərəfdarları özlərini
saxlaya bildilər, özü də o güc strukturları üzərində əhəmiyyətli (tam olmasa
da) hakimiyyət qazandı. Vəziyyətdən istifadə edən bütün ittifaq respublikaları suverenliklərini
elan etdilər. Beləliklə, indi Sovet İttifaqının de-fakto süqutu baş verib, amma
o de-yure hələ mövcuddur. Sizi inandırıram ki, yaxın ay ərzində Sovet
İttifaqının süqutunun hüquqi qaydada rəsmiləşdirilməsini eşidəcəksiz”.
M.Tetçer
alqış sədaları altında tribunadan endi və ona uzadılmış əlləri sıxaraq zaldan təntənə
ilə çıxdı. Biz Rusiyaya evimizə qayıtdıq və təxminən iki həftə sonra Belovej
razılığı barədə xəbər eşitdik. Sonrası hamıya məlumdur.
S.Y.Pavlov
Mənbə: http://politikus.ru/articles/66953-margaret-tetcher-kak-my-razrushali-sssr.html
Tərcümə Azərbaycan Ekososialistlərinə məxsusdur
