Kütləvi repressiyalar haqqında sağlam mülahizələr

"Kralın çılpaq" olduğunu sübut etmək üçün dərzinin peşəkar olması vacib deyil. Bunun üçün gözlərə malik olmaq və az da olsa düşünməkdən qorxmamaq kifayətdir. Tarixin dəfələrlə yenidən yazılmasından və istənilən şeyi “sübut edən” mənasız statistik metodiklarla lovğalandıqdan sonra insanlar artıq heç nəyə inanmırlar. Buna görə mən oxucunu statistik hesablamalarla yormayacam, sadəcə sağlam mülahizəyə müraciət edəcəm.

Stalin dövründə baş vermiş repressiyalar haqqında danışarkən antisovet təbliğatı növbəti iddiaları edir:
Faşistlər başqa xalqları məhv edirdilər, kommunistlər isə öz xalqını;
20 milyon insan almanlarla müharibədə öldürülmüşdür, iyirmi milyon-öz xalqı ilə müharibədə;
10 milyon insan güllələnmişdir;
40, 50, 60 milyondan 120 milyona qədər (!) insan düşərgələrdən keçmişdir;

Bütün həbs edilənlər praktiki olaraq günahsız idilər – onları ona əsaslanaraq həbs edirdilər ki, ana sahədən ac uşaqları üçün beş sünbül qoparırdı və ya istehsalatdan sap qarqarasını aparırdı və buna görə 10 il həbs cəzası alırdı;
Demək olar ki, bütün həbs olunanları kanal tikintisi və ağac kəsmək üçün düşərgələrə qovurdular, harada ki, məhbusların əksəriyyəti ölürdülər;
Hətta ən qatı "qulajnik"lər belə qəbul edirlər ki, hardasa 33-35-ci illərə qədər heç bir "kütləvi repressiya" haqda söhbət yox idi idi, 53-cü ildə isə repressiyalar sona çatmışdı, yəni müharibələri nəzərə almaqla, xatırlanan hadisələr 15-20 il ərzində baş vermişdir;
Soruşduqda ki, xalqı qırırdılarsa, niyə xalq ayağa qalxmadı, adətən cavab verirlər: "Xalq bunu bilmirdi". Xalqın repressiyaların miqyasından xəbərsiz olması faktını praktik olaraq təkcə həmin dövrdə yaşamış bütün insanlar deyil, həm də çoxsaylı yazılı mənbələr təsdiq edir.

Bununla bağlı nəinki heç bir aydın cavabı olmayan, ümumiyyətlə heç bir cavabı olmayan bir neçə əhəmiyyətli məsələni qeyd etmək mühüm məna kəsb edir.

Bu qədər inanılmaz məhbus sayı haradandır? Axı 40 milyon məhbus - bu o zamankı Ukrayna və Belorussiyanın birlikdə götürülmüş əhalisinin sayına və ya Fransanın bütün əhalisinin, və ya həmin illərdə SSRİ-in bütün şəhər əhalisinin sayı bərabərdir. Min inquşetiyalının və çeçenin həbsi və köçürülməsi faktı deportasiyanın müasirləri tərəfindən şoka salan hadisə kimi qeyd edilmişdir, və bu da aydındır. Niyə bir neçə dəfə böyük miqdarda insan kütləsinin həbsi və köçürülməsi şahidlər tərəfindən qeyd edilməmişdi? 41-42-ci illərdə məşhur "Şərqə evakuasiya" zamanı 10 milyon insan arxaya aparılmışdı. Evakuasiya olunanlar məktəblərdə, müvəqqəti tikililərdə,ailələrdə, harada gəldi yaşayırdılar.Bu faktı bütün yaşlı nəsil xatırlayır. Bu 10 milyon insan idi, bəs 40 milyon, xüsusən də 50, 60 milyon və sair necə olsun? Axı ildə ən azı 2-3 milyon insan həbs edilməli və haraya isə köçürülməli,həmçinin də harada isə toplanmalı idi?

O illərin demək olar ki, bütün şahidləri alman əsirlərinin kütləvi köçürülməsini və tikintilərdə işlədilməsini qeyd edirlər, onlara diqqət yetirməmək qeyri-mümkün idi. Xalq indiyə kimi məsələn, "bu yolu alman əsirlərinin tikdiyini” xatırlayır. SSRİ-i ərazisində təxminən 3 milyon əsir var idi, bu say çoxdur və belə böyük sayda insan fəaliyyəti faktını qeyd etməmək mümkün deyil. Təxminən 10-20 dəfə çox olan "dustaqların" sayı haqqında nə demək olar? Təkcə bu qədər inanılmaz sayda dustağın tikinti obyektlərinə köçürülməsi və işlədilməsi faktı SSRİ-in əhalisini sadəcə silkələməli idi. Bu fakt hətta onlarla il sonra ağızdan-ağıza ötürülərdi. Bunlar baş vermişdimi? Xeyr.


Yolu olmayan uzaq rayonlara belə böyük sayda insan kütləsini necə köçürmək olardı və həmin illərdə hansı mümkün nəqliyyat növündən istifadə olunmuşdu? Sibirdə və Şimalda genişmiqyaslı yolların salınmasına daha sonralar başlanmışdı. Böyük çoxmilyonlu insan kütlələrinin (!) tayqa ilə və yol olmadan köçürülməsi ümumiyyətlə qeyri-realdır – çox günlük yol ərzində onları təchiz etmək üçün heç bir imkan yoxdur.

Məhbuslar harada yerləşdirilmişdilər? Güman edilir ki, məhbuslar baraklarda yerləşdirilirdilər, çətin ki, kimsə tayqada dustaqlar üçün göydələnlər tikəcəkdi. Amma hətta böyük barak belə, adi beşmərtəbəli binada yerləşə biləcək insandan daha artıq insan yerləşdirə bilmir,elə buna görə də çoxmərtəbəli evlər tikirlər, 40 milyon isə - o zamankı Moskva ölçüsündə 10 şəhər deməkdir. Nəhəng qəsəbələrin izləri mütləq qalmalı idi. Bəs bu izlər hardadır? Heç yerdə. Əgər bu qədər dustağı çətin gedilə bilən azəhalili rayonlarda xeyli sayda kiçik düşərgələr üzrə bölüşdürsək, onda onları təchiz etmək qeyri-mümkün olacaq. Bundan başqa, yolların olmamasını nəzərə alsaq nəqliyyat xərcləri təsəvvür edilməz dərəcədə cox olacaq. Onlar yol kənarlarında və iri yaşayış məntəqələrinə yaxın yerləşdirildikdə isə ölkənin bütün əhalisi dərhal məhbusların böyük miqdarı haqqında xəbər tutardı. Əslində, şəhərlərin ətrafında böyük miqdarda başqaları ilə oxşatmaq və ya səhv salmaq qeyri-mümkün olan çox sayda spesifik tikililər olmalı idi.

Məşhur Belomorkanal 150 min məhbus, Kirov su qovşağı 90000 məhbus tərəfindən tikilib. Bu obyektlərin dustaqlar tərəfindən tikilməsi haqda bütün ölkə bilirdi. Bu saylar isə on milyonlarla müqayisədə heç nədir. On milyonlarla "məhbus-qullar" özlərindən sonra həqiqətən də siklopik tikintilər qoymalı idilər. Bu tikililər haradadırlar və necə adlanırlar? Cavabı olmayan suallara davam etmək olar.

Belə böyük xalq kütlələri çətin keçilən rayonlarda necə təchiz edilirdilər? Əgər hətta dustaqların mühasirədə olmuş Leninqrad normaları üzrə qidalandığını fərz etsək, onda bu məhbusların təchizatı üçün gündə minimum 5 milyon kiloqram (5000 ton) çörək lazım olduğunu bildirir. Fərz etsək ki, mühafizə heç nə yemir, içmir və silaha və geyimə ümumiyyətlə ehtiyac duymur.

Yəqin ki, hamı məşhur "Həyat Yolları" şəkillərini görüb, - sonsuz xətt üzrə bir-birinin arxasınca yarım və üç tonluq yük maşınları gedirlər- bu maşınlar o illər dəmir yollarından sonra praktik olaraq yeganə nəqliyyat vasitəsi idilər (belə daşınmalar zamanı atları nəqliyyat vasitəsi hesab etmək mənasızdır). Mühasirədə olan Leninqrad əhalisi təxminən 2 milyon insan təşkil edirdi. Ladoj Gölündən keçən yol - təxminən 60 kilometr idi, amma yüklərin çatdırılması hətta belə kiçik məsafələr üçün çox ciddi problem idi. Və burada iş almanların bombardman etməsində deyil - almanlar bir gün belə təchizatı kəsməyi bacarmamışdılar. Bədbəxtlik bundadır ki, kəndlərarası yolun ( yol faktiki olaraq Həyat Yolu idi) keçirtmə qabiliyyəti kiçikdir. "kütləvi repressiyalar" fərziyyəsinin tərəfdarları yaxınlıqda yerləşən yollardan yüz və min kilometr uzaqlıqda yerləşən Leninqrad böyüklükdə 10-20 şəhərin təchizatını necə təsəvvür edirlər? Bu qədər məhbusun əmək məhsulları necə daşınırdı və həmin dövr üçün əlçatan olan hansı nəqliyyat növündən istifadə olunurdu? Cavabları gözləməyə dəyməz - cavab olmayacaq.

Belə böyük xalq kütləsini kim həbs etmişdi və bunun üçün neçə "operativnik" lazım olmuşdu, axı sadə şəkildə desək, bu mühafizə zamanı bir nəfər beş nəfəri qoruyur, həbs vaxtı isə əksinə - beş nəfərə biri düşməlidir?

Saxlananlar harada yerləşirdirilirdilər? Saxlananlar nadir hallarda cəza çəkənlərlə birlikdə olurlar, bunun üçün xüsusi istintaq izolyatorları mövcuddur. Dustaqları adi binalarda saxlamaq olmaz -xüsusi şərait lazımdır, deməli, hər şəhərdə hər biri on minlərlə dustaq üçün hesablanmış küllü miqdarda istintaq həbsxanaları tikilməli idi. Bu nəhəng ölçülü tikililər olmalı idilər, çünki hətta məşhur Butırke həbsxanasında maksimum 7000 məhbus olurdu. Hətta fərz etsək ki, SSRİ-i əhalisi qəfildən kor olmuşdu və nəhəng həbsxanaların tikilməsini görməmişdi, amma həbsxana elə şeydir ki, onu gizlədə və başqa tikili altında gizlicə dəyişdirə bilməzsən. Stalindən sonra onlar hara yox oldular? Pinoçetin çevrilişindən sonra 30 min dustağı stadionlarda yerləşdirmək lazım oldu. Yeri gəlmişkən, bu fakt özü dərhal bütün dünyanın diqqətini cəlb etmişdi. Milyonlarla insan haqda nə deyəsən?


" Günahsız şəkildə öldürülmüş milyonlarla insanın basdırıldığı qəbirlər haradadır?" sualına siz ümumiyyətlə heç bir aydın cavab eşitməyəcəksiniz. Yenidənqurma isteriyasından sonra milyonlarla qurbanın kütləvi şəkildə məxfi basdırıldığı yerlərin tapılması qanunauyğun olardı, bu yerlərdə obelisklər və abidələr qoyulmalı idi, amma bunu heç yada salan da yoxdur. Belə miqyasda kütləvi qətllərin və basdırılmaların olması faktını prinsip etibarilə gizlətmək mümkün deyil. Məsələn, Qadın Uçurumunda basdırılanlar indi bütün dünyaya məlumdur və sovet insanlarının faşistlər tərəfindən kütləvi qırılması faktı haqqında dərhal bütün Ukrayna xəbər tutmuşdu. Müxtəlif qiymətləndirilmələr üzrə, orada yetmiş mindən iki yüz minə qədər insan məhv edilmişdi. Aydındır ki, əgər bu miqyasda güllələmə və basdırılma faktını gizlətmək mümkün olmadısa, 50-100 dəfə böyük saylar haqqında nə danışmaq olar?

Çox sadə illüstrasiya: doğru məlumdur ki, Müharibədə təxminən 8 milyon sovet əsgəri həlak olub, həmin illərdə Sovet Ordusundan isə təxminən 30 milyon insan keçmişdir. İstənilən sovet ailəsində Böyük Vətən müharibəsində xidmət etmiş yaxın qohumlar var, bir qayda olaraq, hətta bir neçə belə qohum var. Ailələrin əksəriyyətində yaxınlarından kimsə cəbhədə həlak olmuşdur. Kütləvi repressiyalarla bağlı nəsə oxşar bir şey varmı, axı orada say nəzərə çarpacaq dərəcədə çoxdur? Hər ailədə bir neçə güllələnmiş və "həbs edilmiş" varmı? Bu haqda hətta danışmaq belə gülməlidir.

Güman edirəm ki, çox göstərilən faktlar və fikirlər kifayət qədərdir. Onları heç kəs təkzib edə bilmədi. Hətta əgər yuxarı göstərilən faktlardan hansısa birini hər hansı bir yolla, məlumatları “qulaqlarından çəkib” izah etmək mümkün olsaydı belə, onların hamısını məcmu halda izah etmək olmazdı. Eyni zamanda, qeyd etdiyimiz şərtlərin hamısı deyil, hətta bir hissəsini belə prinsip etibarilə icra etmək mümkün deyil.

Həddindən artıq miqyasda saylar saxtakarlar tərəfindən təsadüfən seçilməmişdir. Onlar güclü emosiyalar doğuraraq təkcə insanı şoka salmır, həm də tənqidçilik qabiliyyətini söndürür. Manipulyasiya qurbanı BELƏ yalan demək bacarığına inanmaq vəziyyətində deyil. Faşist təbliğatı da bundan geniş istifadə edirdi. Psixoloqlara yaxşı məlumdur ki, orta insan üçün yüz mini ötən istənilən şey "lap çox" kateqoriyasına aiddir. Buna görə əgər yüz milyon insanın həlak olduğunu deyərlərsə, o buna tamamilə inana bilər, çünki gündəlik həyatda o böyük rəqəmlərdən istifdə etmir.

Pavel Krasnov

P.S.

Bu məqalə yeddi il əvvəl dərc edilmişdir, bu vaxt ərzində o internetdə, vaxtaşırı mətbuatlarda, bəzən isə sadə vərəqlərdə ən azı yüz dəfələrlə yenidən çap edilmişdir. Müəllif saysız miqdarda ictimai müzakirələrdə iştirak edib və yüzlərlə məktuba cavab vermişdir. Şəbəkədə illərlə aparılmış şəxsi mübahisələr və bir ildən çox açılmış ictimai müzakirələr göstərdilər ki, hər kəs üçün əlçatan olan sağlam düşüncə əsasında sadə məntiqli fikirlər birmənalı və təkzibedilməz şəkildə göstərirlər ki, "repressiyalar" fərziyyəsinin tərəfdarları iş üzrə nəinki, bir şeyə etiraz etmək bacarığında deyillər, onlar tamamilə etiraz etmək gücündə deyillər.

Bu da maraqlıdır ki, bununla belə "ziyalılar" “on milyonlarla insanın repressiyasını” birmənalı olaraq sübut edən hansısa öldürücü sənədlərin mövcudluğuna çox əmindirlər. Müəllifə yüz (!) (indi yəqin, hətta min) dəfə bu sənədləri verməyi söz veriblər, amma bu həmişə bircinsli bitirdi - opponent ya itirdi, ya da kliniki cəfəngiyat söyləməyə başlayırdı.

Ancaq əksinə, əsl tarixi elm istifadə etdiyi real sənədlər birmənalı şəkildə tariximizin saxtakarlarını təkzib edirlər. Arxivlərin və dövlət statistikasının icmal və yenidən yoxlama üçün əlçatan olan məlumatları dərc edilmişdir. Arzu edənlər özləri bunu Zemskovun və Mozoxinin elmi işləri üzrə yoxlaya bilərlər.

Dövlət Təhlükəsizlik Orqanlarının fəaliyyətinin statistikası 1921-1940-cı illər.
Dövlət Təhlükəsizlik Orqanlarının fəaliyyətinin statistikası 1941-1953-cü illər.

Здравые рассуждения о массовых репрессиях

Для того чтобы доказать, что «король голый» совершенно необязательно быть профессиональным портным. Достаточно иметь глаза и не бояться хотя бы немного думать. После многократного переписывания истории, и козыряния заумными статистическими методиками, «доказывающими» всё что угодно, люди уже ничему не верят. Поэтому я не буду утомлять читателя статистическими выкладками, а просто обращусь к здравому смыслу.

Говоря о репрессиях, имевших место в сталинские годы, антисоветская пропаганда утверждает следующее:
Фашисты уничтожали чужие народы, а коммунисты — свой;
20 миллионов убитых на войне с немцами, двадцать — на войне с собственным народом;
Было расстреляно 10 миллионов человек;
40, 50, 60 вплоть до 120(!) миллионов прошедших лагеря;
Практически все арестованные были невиновны — их сажали на основании за то, что мать срывала голодным детям 5 колосков в поле или уносила катушку ниток с производства и получала за это 10 лет;
Почти всех арестованных согнали в лагеря на строительство каналов и лесоповал, где большинство из заключенных и умерли;
Даже самые отъявленные «гулажники» признают, что никаких «массовых репрессий» где-то года до 33-35 и в помине не было, а закончились они в 53-м, то есть с учетом Войны упомянутые события произошли за 15-20 лет;
Когда спрашивают, почему народ не восстал, когда его истребляли, то обычно отвечают: «Народ этого не знал». При этом факт того, что народ не подозревал о масштабах репрессий, подтверждают не только практически все люди, жившие в то время, но и многочисленные письменные источники.

В этой связи имеет смысл отметить несколько важных вопросов, на которых не существует не только вразумительных, а вообще никаких ответов.

Откуда взялось такое невероятное количество заключённых? Ведь 40 миллионов заключённых — это население тогдашних Украины и Белоруссии вместе взятых или всё население Франции, или всё городское население СССР тех лет. Факт ареста и транспортировки тысяч ингушей и чеченцев был отмечен современниками депортации как шокирующее событие, и это понятно. Почему же арест и транспортировка во много раз большего количества людей не были отмечены очевидцами? Во время знаменитой «эвакуации на восток» в 41-42 гг. было перевезено в глубокий тыл 10 миллионов человек. Эвакуированные жили в школах, времянках, семьях, где угодно. Этот факт помнит всё старшее поколение. Это было 10 миллионов, как же насчёт 40 и тем более 50, 60 и так далее? Ведь в год должно было арестовываться и куда-то транспортироваться, как минимум, 2-3 миллиона человек, а также эти люди должны были где-то накапливаться?

Почти все очевидцы тех лет отмечают массовое перемещение и работу на стройки пленных немцев, их нельзя было не заметить. Народ до сих пор помнит, что, например, «эту дорогу строили пленные немцы». Пленных на территории СССР было около 3 миллионов, это много и факта деятельности такого большого количества людей не заметить невозможно. Что же сказать про количество «зэков» в примерно в 10-20 раз большее? Только то, что сам факт перемещения и работы на объектах строительства такого невероятного количества арестантов должен просто потрясти население СССР. Этот факт передавался бы из уст в уста даже спустя десятки лет. Было ли это? Нет.



Как транспортировать в отдалённые районы по бездорожью такое огромное количество людей, и какой вид транспорта, доступный в те годы при этом использовался? Масштабное строительство дорог в Сибири и на Севере началось существенно позже. Перемещение огромных многомиллионных (!) человеческих масс по тайге и без дорог вообще нереально — нет никакой возможности их снабжать во время многодневного пути.

Где размещались заключённые? Предполагается, что в бараках, вряд ли кто будет строить в тайге небоскрёбы для зэков. Однако даже большой барак не может вместить людей больше, чем обычная пятиэтажка, поэтому многоэтажные дома и строят, а 40 миллионов — это 10 городов размером с тогдашнюю Москву. Неизбежно должны были остаться следы гигантских поселений. Где они? Нигде. Если же разбросать такое количество заключённых по огромному количеству маленьких лагерей, расположенных в труднодоступных малонаселённых районах то их невозможно будет снабжать. Кроме того, транспортные издержки с учётом бездорожья станут невообразимыми. Если их разместить близко к дорогам и крупным населённым пунктам, то всё население страны немедленно узнает об огромном количестве заключённых. В самом деле, вокруг городов должно быть большое количество очень специфических сооружений, которые не заметить или спутать с чем-либо другим невозможно.



Знаменитый Беломорканал строили 150 тысяч заключённых, Кировский гидроузел — 90000. Про то, что эти объекты строили зэки, знала вся страна. А эти числа — ничто по сравнению с десятками миллионов. Десятки миллионов «заключённых-рабов» должны были оставить после себя воистину циклопические постройки. Где эти сооружения и как они называются? Вопросы, на которые не будет ответов, можно продолжить.

Как снабжались такие огромные массы народа в отдалённых труднопроходимых районах? Если даже предположить, что кормили узников по нормам блокадного Ленинграда, то это означает, что для снабжения заключенных нужно минимум 5 миллионов килограммов хлеба в день — 5000 тонн. И это если предположить, что охрана ничего не ест, не пьет и вообще не нуждается в вооружении и обмундировании.

Наверное, все видели фотографии знаменитой «Дороги Жизни» — нескончаемой линией один за другим идут полутора- и трёхтонные грузовики — практически единственное транспортное средство тех лет вне железных дорог (лошадей считать транспортным средством при таких перевозках не имеет смысла). Население блокадного Ленинграда составляло около 2 миллионов человек. Дорога через Ладожское Озеро — примерно 60 километров, но доставка грузов даже на такое небольшое расстояние стало серьёзнейшей проблемой. И дело здесь не в немецких бомбёжках — немцам не удалось прервать снабжение ни на день. Беда в том, что пропускная способность проселочной дороги (каковой по сути была Дорога Жизни) — мала. Как сторонники гипотезы «массовых репрессий» представляют себе снабжение 10-20 городов размером с Ленинград, расположенных в сотнях и тысячах километрах от ближайших дорог? Каким образом вывозились продукты труда такого количества заключённых, и какой вид транспорта, доступный в то время, для этого использовался? Можно не ждать ответов — их не будет.

Кто арестовал такое чудовищное количество народа и какое количество «оперов» для этого потребовалось, ведь упрощенно говоря, это при охране один охраняет пятерых, а при аресте наоборот – пятеро должны «брать» одного?

Где же размещались задержанные? Задержанные редко содержатся вместе с отбывающими наказание, для этой цели существуют специальные следственные изоляторы. Содержать арестованных в обычных зданиях нельзя — нужны специальные условия, следовательно, должны были строиться в каждом городе в большом количестве следственные тюрьмы, рассчитанные на десятки тысяч арестантов каждая. Это должны были быть сооружения чудовищных размеров, ведь даже в знаменитой Бутырке содержалось максимум 7000 заключённых. Даже если предположить, что население СССР было поражено внезапной слепотой и не заметило строительства гигантских тюрем, то тюрьма — такая вещь, которую не спрячешь и незаметно не переделаешь под другие сооружения. Куда же они делись после Сталина? После пиночетовского переворота 30 тысяч арестованных пришлось разместить на стадионах. Кстати, сам факт этого был немедленно замечен всем миром. Что же сказать о миллионах?



На вопрос: «А где же братские могилы невинно убиенных в которых захоронены миллионы людей?», вы не услышите вообще никакого вразумительного ответа. После перестроечной истерии закономерно было бы открытие секретных мест массового захоронения миллионов жертв, на этих местах должны были быть установлены обелиски и памятники, но ничего этого нет и в помине. Факт массовых убийств и захоронений такого масштаба скрыть в принципе невозможно. Например, захоронение в Бабьем Яре сейчас известно всему миру и об этом факте массового истребления фашистами советских людей сразу узнала вся Украина. По разным оценкам, там было уничтожено от семидесяти до двухсот тысяч человек. Понятно, что если скрыть факт расстрела и захоронение такого масштаба не удалось, что же говорить о числах в 50-100 раз больших?

Очень простая иллюстрация: достоверно известно, что в Войне погибло примерно 8 млн советских солдат, а всего через Советскую Армию в те годы прошло около 30 млн. В любой советской семье есть близкие родственники, служившие в Советской Армии во время Великой Отечественной, как правило, даже несколько. В большинстве семей кто-то из близких погиб на фронте. Есть ли что-то подобное с массовыми репресииями, ведь там числа заметно большие? Есть ли в каждой семье по расстрелянному и по несколько «посаженных»? Даже смешно говорить.

Полагаю, что приведенных фактов и рассуждений более чем достаточно. Их никому не удалось опровергнуть. Даже если какой-то из приведённых выше фактов и можно было бы объяснить каким-либо образом, притянув данные «за уши», их нельзя объяснить все в совокупности. Одновременное выполнение не то что всех, а даже части условий, о которых мы говорили, невозможно в принципе.

Числа столь колоссально масштаба были выбраны фальсификаторами не случайно. Они не только шокируют человека, вызывая сильные эмоции, но и отключают способность к критичности. Жертва манипуляции не в состоянии поверить, что можно ТАК врать. Этим широко пользовалась ещё фашистская пропаганда. Психологам хорошо известно, что для среднего человека, всё, что превышает примерно сто тысяч, относится к категории «очень много». Поэтому если скажут, что погибло сто миллионов, то он вполне может в это поверить, потому что в повседневной жизни он не оперирует большими числами

Павел Краснов


P.S.

Данная статья была опубликована более 7 лет назад, за это время она была перепечатана по меньшей мере сотни раз в Интернете, периодической печати, а то и вовсе в простых листовках. Автор участвовал в несчетном количестве публичных дискуссий и ответил на многие сотни писем. Годы личной полемики и более чем год развернутой публичной дискуссии в Сети показали, что даже простые логичные рассуждения на основе всем доступного здравого смысла однозначно и неопровержимо показывают, что сторонникам гипотезы «репрессий» не просто нечего возразить по делу, а нечего возразить абсолютно.

Интересно и то, что т.н. «интеллигенция» свято убеждена в существовании неких убийственных документов, которые однозначно доказывают «репрессии в десятки миллионов». Автору сотни (!) (наверное, даже уже тысячи) раз обещали предоставить эти документы, но заканчивалось это всегда однотипно – оппонент либо исчезал, либо начинал нести просто клиническую ахинею.

Однако напротив, реальные документы, которыми оперирует настоящая историческая наука однозначно опровергают фальсификаторов нашей истории. Опубликованы данные архивов и государственной статистики, которые доступны для обозрения и перепроверки. Желающие сами могут проверить это по научным работам Земскова и Мозохина.

Статистика деятельности органов Государственной Безопасности 1921-1940 гг.

Статистика деятельности органов Государственной Безопасности 1941-1953 гг.

Некоторые мысли по поводу взглядов Розы Люксембург на тему "Империализм как метод накопления капитала"

Следующее положение теории накопления капитала Розы Люксембург касается трактовки империализма. Данный вопрос напрямую связан с её взглядом на историческую тенденцию развития капиталистического способа производства. Погоня за территориями некапиталистической мировой среды приводит к неизбежному сокращению их числа, к конкурентной борьбе между странами центра и к росту «энергии империализма», но «чем энергичнее и основательнее заботится империализм о гибели некапиталистических культур, тем быстрее вырывает он почву из-под ног процесса накопления капитала».
Итак, по мысли Люксембург, сущность империализма «состоит именно в распространении господства капитала из старых капиталистических стран на новые области и в хозяйственной и политической конкурентной борьбе этих стран из-за подобных областей». Таким образом, империализм является постоянным спутником капитализма, сопровождающим его на всём пути «движения капитала на мировой арене».
Такое понимание империализма, безусловно, противоречит ленинской теории «империализма как высшей стадии капитализма», взятой в том виде, в каком она была канонизирована советской наукой. На наш взгляд, различия между теориями Ленина и Люксембург не являются абсолютно непреодолимыми. Р. Люксембург, говоря об империализме как о «вечном спутнике» капитализма, не отрицает специфичности современной ей стадии развития капиталистического способа производства. Она говорит об «империалистической фазе накопления капитала», выделяя её основные характеристики: вывоз капитала, международные займы, дешевый экспорт, охранительные пошлины и т. д. В. И. Ленин, в свою очередь, говорит о том, что «колониальная политика и империализм существовали и до новейшей ступени капитализма и даже до капитализма».
Таким образом, говоря об «империализме», как о методе накопления капитала, лучше иметь в виду определение Р. Люксембург; напротив, говоря об «империалистической» стадии развития, во избежание путаницы лучше использовать понятие «монополистический капитализм», которое сам Ленин постоянно применяет в качестве синонима империализма. Аналогичным образом феномен «империализма» трактуется в работах ряда современных исследователей (С. Амина, Н. Кляйн, М. Хардта и др.).
Трактовка империализма как постоянного спутника капитализма не утрачивает своей актуальности и в наше время. Сколько раз в новейшей истории мы сами были свидетелями агрессивных милитаристских акций, проводимых капиталистическими странами в интересах крупного бизнеса! Столкнувшись с проблемами накопления капитала в той или иной стране мира, они пускали в ход все имеющиеся в их арсенале средства для решения этих проблем.
«Капитал не знает другого решения вопроса кроме насилия, которое является постоянным методом накопления капитала как общественного процесса не только при генезисе капитализма, но и вплоть до настоящего времени».
«Европейские “народные хозяйства” протягивают свои щупальца во все страны и ко всем народам земли для того, чтобы удушить их в одной большой сети капиталистической эксплуатации».
Советуем подумать над этими высказываниями Розы Люксембург тем, кто всё ещё верит в красивые сказки про то, что у нынешнего капитализма появилось «человеческое лицо», а современная глобализация несёт мир и процветание всем жителям нашей планеты.
Накопление через разрушение
Ещё один аспект теории накопления капитала Розы Люксембург, на котором стоит остановиться, касается механизмов возобновления постоянного и переменного капитала. Эти главнейшие предварительные условия воспроизводства капитала включают в себя вещественные элементы производства и рабочую силу. Прогрессирующее накопление нуждается в новых поступлениях живого труда и ресурсов, необходимых для дальнейшего получения прибыли. Находя эти ресурсы за пределами своих зон влияния, капитал при помощи империалистической экспансии стремится ими завладеть и использовать в процессе расширенного воспроизводства.
Однако просто захватить какую-либо территорию для осуществления этой цели оказывается недостаточно. Капиталистическая экспансия сильно отличается от различных грабительских походов, набегов и захватнических войн прошлого. Главным для капитализма является не грабёж, не поиск богатств и не захват земель, главное для него — использовать найденные ресурсы так, чтобы они приносили прибыль. Прежде всего это касается социальных ресурсов. Но зачастую те формы общественного устройства, которые обнаруживает в ходе своей экспансии капитал, для игры по его правилам совсем не приспособлены.
Поэтому капитализм всюду и всегда ведет борьбу за уничтожение тех обществ, чья хозяйственная организация покоится на связанности средств производства и рабочей силы.Желание капитализма преодолеть прочные преграды, созданные некапиталистическими формациями на пути дальнейшего накопления, приводит к тому, что он стремится к уничтожению этих формаций как самостоятельных социальных образований. Важнейшими результатами этих действий являются непосредственный захват главных источников производительных сил и «освобождение» местной рабочей силы из «крепких оков» традиционных производственных отношений. Таким образом, капитал, экспортируемый из метрополий, находит на развалинах былых социальных структур новые возможности для накопления. Выжав из местного населения максимум прибавочной стоимости, разграбив ресурсы, принеся непоправимый ущерб экологии, капитал переходит в другое место, а территории, некогда приносившие колоссальные прибыли странам центра, бросаются ими на произвол судьбы.
В истории капитализма примеров воплощения в жизнь названной стратегии, что называется, хоть отбавляй. Процессы «огораживания» в Англии, капиталистическая реструктуризация Нового Света, Ирландии, Индии, «открытие» Китая и Японии и т. д. Однако её наиболее наглядный пример, не имеющий аналогов по широте охвата и молниеносности проведения, —современная неолиберальная глобализация. Контрнаступление капитала, начавшееся с постепенного демонтажа социально-ориентированной экономики кейнсианского периода в странах центра, в 70-80-е годы набрало обороты и превратилось в мощную, хорошо организованную атаку по всем фронтам. В США, Великобритании, а затем и в других европейских странах были сокращены расходы на социальную сферу, приватизированы многие государственные предприятия, резко увеличилось число безработных. Воплощением неолиберальной доктрины стала политика Р. Рейгана и М. Тэтчер.
В международных отношениях стратегия, проводниками которой стали Всемирный банк, Международный валютный фонд, Всемирная торговая организация и другие подконтрольные крупному капиталу организации, предполагала агрессивное навязывание периферийным странам так называемых «программ структурных перестроек». Они включали в себя следующие требования: либерализацию цен, обеспечение условий для свободы передвижения капитала, тотальную приватизацию, отказ от субсидирования сельского хозяйства, резкое сокращение расходов на социальную сферу, привязку курса национальной валюты к доллару США, проведение налоговых реформ, учитывающих интересы крупного капитала и т. д.
Периферийные страны, пошедшие по пути структурных перестроек, оказались в крайне бедственном положении: уровень жизни подавляющего большинства населения катастрофически упал, волна приватизации накрыла не только заводы, промышленные объекты, но и больницы, школы, источники питьевой воды и т. д., галопировала инфляция, государственный долг многократно возрастал. Все последствия этого «структурного реформирования» (более известного под названием «шоковой терапии») хорошо знакомы и жителям бывшего СССР.
Суждения Розы Люксембург вновь подтвердились исторической практикой. О том, что процесс накопления капитала происходит посредством разрушения других социальных организмов, сейчас пишут очень многие, а это свидетельствует об актуальности проблемы, поднятой Люксембург. Так, например, Дж. Арриги отмечает, что при проникновении капитала на новую территорию «происходит высвобождение активов (включая рабочую силу) по очень низкой, в некоторых случаях нулевой цене. Перенакопленный капитал может завладеть этими активами и сразу же обратить их к своей выгоде». Затем избыточный капитал «производит пространство», т. е. обеспечивает новую территорию необходимой для дальнейшего накопления материальной и социальной инфраструктурой. После того, как соответствующим образом произведено новое пространство, избыточный капитал используется в новых производственных комбинациях, которые становятся прибыльными вследствие географического расширения системы накопления.
Об этом же, характеризуя современную глобализацию, рассуждает и такой автор, как субкомандате Маркос: «Территории разрушаются и освобождаются от людей. Во время войны территорию противника необходимо разрушить, превратить в пустыню. Но не просто из страсти к разрушению, а для того чтобы потом восстановить и заново упорядочить. … После разрушения необходимо восстановление. Восстановить территории и отвести на них людям место, которое определят законы рынка»[42]. Кроме того, следует отметить работы Н. Кляйн о «капитализме катастроф», а также теорию «нового империализма» Д. Харви.
«Автоматический крах» капитализма?
Взгляды Р. Люксембург на историческую тенденцию кризиса капиталистического способа производства, напрямую вытекающие из главного вывода её концепции, получили обобщенное название «теории автоматического краха капитализма». Взаимодействуя с некапиталистическими общественными кругами и странами, вытесняя и разлагая их, капитал подготавливает собственную гибель, поскольку «он своим расширением за счёт всех некапиталистических форм производства держит курс на тот момент, когда всё человечество в действительности будет состоять из одних лишь капиталистов и наёмных пролетариев и когда дальнейшее расширение, следовательно, накопление, станет поэтому невозможным».
Сегодня мы видим, что это не так. Но при всей ошибочности положений теории не следует забывать, что сама Люксембург никогда не призывала сложить руки в ожидании. Её жизнь, её разрыв с традиционной социал-демократией и участие в основании коммунистической партии, её трагическая смерть служат примером самоотверженной революционной борьбы против капитализма за социализм. Наследие Люксембург — не только анализ капитализма, но и теория антикапиталистической революции. Не может быть и речи о том, чтобы приписать ей какие-то телеологические или фаталистические взгляды. Будущее для неё оставалось открытым для анализа. Неизбежность краха капитализма и наступлениясоциализма не может быть гарантирована никакими теоретическими прогнозами, однако гарантированной альтернативой последнему может быть только варварство.

"İmperializm kapital yığımının metodu kimi" mövzusunda Roza Lüksemburqun bəzi fikirlərinə dair fikirlər

Roza Luksemburqun kapital yığımı nəzəriyyəsinin növbəti müddəaları imperializmin izahına aiddir. Bu məsələ birbaşa onun kapitalist istehsal üsulunun inkişaf tarixinin tendensiyasına baxışı ilə bağlıdır. Qeyri-kapitalist dünya ərazilərinin təqibi onların sayının qaçılmaz ixtisarına, mərkəz ölkələri arasında rəqabət mübarizəsinə və "imperializmin enerjisinin" artmasına səbəb olur, amma "imperializm qeyri-kapitalist mədəniyyətin məhv olmasının qayğısına nə qədər daha çox eneri ilə və daha əsaslı qalırsa, kapital yığımı prosesinin ayaqları altından torpağı o qədər daha sürətlə qoparır".

Beləliklə, Lüksemburqun fikrinə görə, imperializmin mahiyyəti "məhz kapitalın köhnə kapitalist ölkələrdən yeni ərazilərə yayılmasından və belə ərazilər üstündə bu ölkələrin təsərrüfat və siyasi rəqabət mübarizəsindən ibarətdir". Beləliklə, imperializm kapitalizmi "dünya arenasında kapitalın hərəkətinin" bütün yolu boyu müşayiət edən daimi peykdir.

İmperializmin belə başa düşülməsi, sözsüz ki, sovet elminin təsdiq etdiyi Leninin "imperializm kapitalizmin ən yüksək mərhələsi kimi" nəzəriyyəsinə zidd olur. Bizim fikrimizcə, Leninin və Lüksemburqun nəzəriyyələri arasındakı fərq dəfedilməz deyil. R. Lyuksemburq, imperializm haqqında kapitalizmin "əbədi peyki" söyləyərkən, onun kapitalist istehsal üsulunun müasir inkişaf mərhələlərinin spesifikliyini inkar etmir. O, onun kapitalın ixracı, beynəlxalq borclar, ucuz ixrac, qoruyucu rüsumlar və s.kimi əsas xarakteristikalarını ayıraraq "kapitalın yığımının imperialist mərhələsi" haqqında danışır. V. İ. Lenin, öz növbəsində, bu haqda qeyd edir ki, "müstəmləkə siyasəti və imperializm kapitalizmin yeni pilləsinə qədər və hətta kapitalizmə qədər mövcud olmuşdur".

Beləliklə, "imperializm" haqqında kapitalın yığım metodu kimi danışarkən R. Lyuksemburq təyinini nəzərdə tutmaq daha yaxşıdır; "imperialist" inkişafın mərhələsi haqqında danışarkən isə, əksinə, qarışıqlıq olmasın deyə Leninin həmişə imperializmə sinonim kimi tətbiq etdiyi "inhisarçı kapitalizm" anlayışından istifadə etmək daha yaxşıdır. "imperializm" fenomeni analoji üsulla bir sıra müasir tədqiqatçıların işlərində izah edilir(.S.Amin, N. Klyayn, M. Xardta və başqaları).

İmperializmin kapitalizmin daimi peyki kimi izahı müasir dövrdə də öz aktuallığını itirmir. Yeni tarixdə biz özümüz dəfələrlə böyük biznes xatirinə kapitalist ölkələr tərəfindən keçirilən təcavüzkar militarist aksiyaların şahidi olmuşuq! Onlar dünyanın bu və ya digər ölkəsində kapital yığımı problemləriylə rastlaşdıqda bu problemlərin həlli üçün öz arsenallarında mövcud olan bütün vasitələrdən istifadə edirlər.

"Kapital təkcə kapitalizmin genezis vaxtı deyil,həm də indiyə kimi ictimai proses kimi kapital yığımının daimi metodu olan zorakılıqdan başqa məsələnin başqa həllini bilmir".

"Avropa "xalq təsərrüfatları" bütün ölkələri və Yer kürəsinin bütün xalqlarını kapitalizm istismarının böyük bir şəbəkəsində boğmaq üçün onlara öz buynuzlarını uzadır".

Hələ də müasir kapitalizmin “insan siması” alması, müasir qloballaşmanın isə dünyanın bütün sakinlərinə sülh və çiçəklənmə gətirməsi haqda gözəl nağıllara inananlara Roza Lüksemburqun bu fikirləri üzərində düşünməyi məsləhət görürük.

Dağıdıcı yığım

Roza Luksemburqun kapital yığımı nəzəriyyəsinin üzərində dayanmalı olduğumuz daha bir aspekt daimi və dəyişən kapitalın yenilənməsi mexanizmlərinə aiddir. Kapitalın təkrar istehsalının bu ən əsas ilkin şərtləri istehsalın və iş qüvvəsinin maddi elementlərini özünə daxil edir. Böyüyən yığım davamlı gəlir toplamaq üçün yeni canlı əməyə və resurslara ehtiyac duyur. Bu resursları öz təsir dairələri xaricindəki ərazilərdə taparaq, kapital imperialist ekspansiyasının köməyi ilə onlara sahib olmağa və təkrar istehsalın genişləndirilməsi prosesində istifadə etməyə çalışır.

Ancaq sadəcə bu hədəfin həyata keçirilməsi üçün hər hansı bir ərazini tutmaq yetmir. Kapitalist istismarı müxtəlif soyğunçu yürüşlərdən, basqınlardan və keçmiş işğalçılıq müharibələrindən çox fərqlənir.Kapitalizm üçün əsas olan soyğun, sərvət axtarışı və ərazilərin tutulması deyil, onun üçün əsas olan — tapılmış resurslardan elə istifadə etməkdir ki, onlar gəlir gətirsinlər. Hər şeydən əvvəl bu sosial resurslara aiddir. Amma adətən öz istismarı zamanı kapitalın aşkar etdiyi ictimai quruluş formaları onun qaydaları üzrə oyun üçün tam uyğun olmur.

Buna görə kapitalizm hər yerdə və həmişə təsərrüfat birliyi istehsal vasitələrinin və işçi qüvvəsinin bağlılığından asılı olan cəmiyyətlərin məhv edilməsi üçün mübarizə aparır. Kapitalizmin sonrakı yığım yolunda qeyri-kapitalist formasiyalar tərəfindən yaradılmış böyük maneələrin öhdəsindən gəlmək arzusu ona gətirir ki, o sərbəst sosial birliklər kimi bu formasiyaları məhv etməyə çalışır. Məhsuldar qüvvələrin əsas mənbələrinin bilavasitə tutulması və yerli işçi qüvvəsinin ənənəvi istehsal münasibətlərinin "möhkəm qandallarından” “azad edilməsi” bu hərəkətlərin əsas nəticəsidir. Beləliklə, metropoliyalardan ixrac edilən kapital keçmiş sosial struktur xarabalıqlarlarında yığım üçün yeni imkanları tapır. Yerli əhalidən maksimum əlavə dəyər sıxaraq, resursları qarət edərək, ekologiyaya sağalmaz zərər vuraraq kapital başqa yerə keçir, bir vaxtlar mərkəz ölkələrinə böyük gəlirlər gətirmiş ərazilər isə onlar tərəfindən taleyin ümidinə atılırlar.

Kapitalizm tarixində strategiya adlandırılan reallaşdırılmış həyat nümunələri çoxdur. İngiltərədə "çəpərləmələr" prosesi, Yeni Dünyanın,İrlandiyanın,Hindistanın yeni kapitalist strukturlaşdırılması, Çin və Yaponiyanın “kəşfi” və s. Ancaq əhatə dairəsinin böyüklüyünə görə analoqu olmayan ən bariz nümunə — müasir neoliberal qloballaşmadır. Mərkəz ölkələrində tədricən keynsçilik dövrünün ictimai yönümlü iqtisadiyyatının demontajından başlanmış kapitalın kontr-hücumu, 70- 80-ci illərdə gedişini dəyişdi və bütün cəbhələr üzrə güclü, yaxşı təşkil olunmuş hücuma çevrildi. ABŞ-da, Böyük Britaniyada və daha sonra digər avropa ölkələrində sosial sferada xərclər azaldıldı, əksər dövlət müəssisələri özəlləşdirildi, işsizlərin sayı kəskin artdı. R. Reyqana və M. Tetçer siyasəti neoliberal doktrinanın təcəssümü oldu.

Beynəlxalq münasibətlərdə Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Ticarət Təşkilatı və böyük kapitalın nəzarətində olan başqa təşkilatların bələdçilik etdiyi strategiyalar periferiya ölkələrinə “struktur yenidənqurma proqramları”nı sırımağı nəzərdə tutmuşdular. Onlar özünə növbəti tələbləri daxil edirdilər: qiymətlərin liberallaşdırılması, kapitalın hərəkətinin sərbəstliyi üçün şəraitin təminatı, ümumi özəlləşdirmə, kənd təsərrüfatına subsidiya verilməsindən imtina, sosial sferada xərclərin kəskin ixtisarı, milli valyuta məzənnəsinin ABŞ dollarına bağlaması, böyük kapitalın maraqlarını nəzərə alaraq vergi islahatlarının keçirilməsi və s.

Struktur yenidən qurmalar yolu üzrə getmiş periferiya ölkələri son dərəcə pis vəziyyətə düşdü: əhalinin böyük əksəriyyətinin həyat səviyyəsi dəhşətli dərəcədə aşağı düşdü, özəlləşdirmə dalğası təkcə zavodları, sənaye obyektlərini deyil, həm də xəstəxanaları, məktəbləri, içməli suy mənbələrini və s. örtdü, inflyasiya dördayaqla çapırdı, dövlət borcu dəfələrlə artırdı. Bu "struktur yenidənqurmasının" nəticələri ("şok terapiyası" adlı ilə daha məşhurdur) keçmiş SSRİ əhalisinə də yaxşı tanışdır.

Roza Luksemburqun fikirləri yenidən tarixi təcrübəylə təsdiqləndi. Kapitalın yığımı prosesinin digər sosial orqanizmlərin dağıdılması vasitəsilə baş verməsi haqda indi çoxları yazır, bu isə Lüksemburq tərəfindən qaldırılmış problemin aktuallığını göstərir. Məsələn, Dj. Arriqi qeyd edir ki, kapitalın yeni əraziyə nüfuzetməsi zamanı "aktivlərin (iş qüvvəsi daxil olmaqla) çox aşağı qiymətlə, bəzi hallarda sıfır qiymətlə azad edilməsi baş verir. Toplanmış kapital bu aktivlərə sahib ola və dərhal onları öz xeyirinə yönəldə bilər". Sonra əlavə kapital "sahə istehsal edir", yəni, yeni sahəni sonrakı yığım üçün lazım olan maddi və sosial infrastrukturla təmin edir. Müvafiq yolla yeni sahə “istehsal edildikdən” sonra, əlavə kapital yeni istehsal kombinasiyalarında istifadə olunur, hansılar ki, yığım sisteminin coğrafi genişlənməsi nəticəsində gəlirli olur.

Müasir qloballaşmanı xarakterizə edən subkomandate Markos kimi müəllif də belə düşünür: "Ərazilər dağılır və insanlardan azad olur. Müharibə zamanı rəqibin ərazisini dağıtmaq, səhraya çevirmək lazımdır. Amma yalnız dağıtmaq ehtirasından deyil, sonradan bərpa etmək və yenidən qaydaya salmaq üçün.… Dağıtdıqdan sonra mütləq bərpa lazımdır. Əraziləri bərpa etmək və orada bazar qanunlarının müəyyən edən insanlara üçün yer ayırmaq". Bundan başqa,N.Klyaynın "katastrofik kapitalizm" haqqında işlərini, həmçinin D. Xarvinin "yeni imperializm" nəzəriyyəsini qeyd etmək lazımdır.

Kapitalizmin "Avtomatik iflas"?

R.Luksemburqun konsepsiyasının əsas nəticələrindən çıxan kapitalist istehsal üsulunun tarixi tendensiyasına baxışları ümumiləşdirilərək "kapitalizmin avtomatik iflas nəzəriyyəsi" adını almışdır. Qeyri-kapitalist ictimai dairələri və ölkələri sıxışdırmaqla və dağıtmaqla onlara qarşılıqlı əlaqədə olaraq, kapital öz məhvini hazırlayır, çünki, "o bütün qeyri-kapitalist istehsal formaları hesabına özünü genişləndirməklə kursu bütün bəşəriyyətin yalnız kapitalistlərdən və muzdlu proletarlardan ibarət olacağı, və sonrakı genişlənmənin,beləliklə də yığımın artıq qeyri-mümkün olacağı gün istiqamətində götürüb".

Bu gün biz görürük ki, bu belə deyil. Amma nəzəriyyənin bütün yanlış vəziyyətlərində belə unutmamaq lazımdır ki, Lüksemburq özü heç vaxt əllərini sallayıb gözləməyə çağırmırdı. Onun həyatı, ənənəvi sosial-demokratiyadan ayrılması və kommunist partiyasının təşkilində iştirakı, onun faciəli ölümü sosializm uğrunda kapitalizmə qarşı fədakar inqilabçı mübarizəyə nümunədir.Lüksemburqun mirası təkcə kapitalizmin analizi deyil, həm də antikapitalist inqilabı nəzəriyyəsidir. Ona hansısa bir teleoloji və ya fatalist baxışlar aid etməkdən söhbət gedə bilməz. Gələcək onun üçün analizə həmişə açıq idi. Kapitalizmin iflasının və sosializmin bərqərar olmasının zəruriliyinə heç bir nəzəri proqnozla zəmanət vermək olmaz, ancaq sonuncunun zəmanətli alternativi yalnız barbarlıq ola bilər.