Maya sivilizasiyası necə məhv olub

Tərcüməçinin önsözü: Maya sivilizasiyası nəyə görə məhv olub? Bəlkə bunun günahkarı iqlim dəyişiklikləridir? Bəlkə günəşin aktivliyi və ya hər hansı başqa bir astronomik kataklizm? Nə qədər qəribə olsa da, XX əsrdə orta əsr maya irsinə  kütləvi maraq adətən bu yaxınlarda qırğına məruz qalmış müasir hindi-mayalıların mədəniyyətinə və taleyinə heç bir maraq oyatmırdı.

2013-cü ilin mayı. Məhkəmə zalında çox qoca bir kişi əyləşib, və ona ünvanlanmış ittihamları dinləyərək dua pıçıldayır. Onu hindi-mayalıların soyqırımında ittiham edirlər... Hindi kəndlərini yandıran, bütün əhalini başdan-ayağa qıran, “qorxunc fikirlərə yoluxmuş” əsgərlər. Bu şəkil Amerikanın konkistadorlar tərəfindən işğal tarixindən deyil – bu XX  əsrin sonu və “kommunizmlə mübarizədir”.

“Kommunist üsyançılara” qarşı olan müharibə genosid, yəni, xalqın düşünülmüş qırğını – etnik əlamətinə görə insanların məhvi kimi izah edilə bilərmi? Edilə bilər, əgər həmin ölkədə praktiki olaraq bu xalqın bütün nümayəndələrini “kommunist üsyançı” hesab etsəydilər.

Qvatemalada fəaliyyət göstərən marksist “Yoxsulların üsyançı ordusu”nun (Ejército Guerrillero de los Pobres)  döyüşçülərinin 90%-dən çoxu hindi-mayalı idi. Dinc əhaliyə gəldikdə isə, sağların ölüm eskadronunun komandirlərindən biri lap orta əsr səlibçisi kimi demişdi: “Onların hamısı başdan-ayağa kommunizm ideyalarının təsiri altındadırlar, əgər uşaqdırlarsa – onlar böyüyəcəklər və kommunizm xəstəliyini yayacaqlar”. Qvatemala ordusunun demək olar ki, tamamilə ispan müstəmləkəçilərinin ağ nəslindən, onun qurbanlarının isə əsasən çoxsaylı qrupunu mayalılar təşkil edən hindilər olması ilə əlaqədar olaraq, Qvatemalada baş vermiş qırğın barəsində adətən “genosid” sözü işlədilir. “Kommunist mayalıların” məhvində prezident Rios Montt xüsusilə fərqlənirdi – “yoxsullar ordusuna” qarşı xalqın daxilində olan “partizan bazasını” – yəni, dinc əhalini məhv etmək taktikasını məhz onun dönəmində xüsusi aktivliklə tətbiq edirdilər.

Bununla belə, Rios Mintt özünü qatı xristian sayırdı. O, hakimiyyətə gəlməmişdən qabaq televiziyada dini verilişlər aparırdı, “Tanrının hikməti” yevangelist cəmiyyətin keşişi idi və nəticədə hərbiçilərin bütün vəhşiliklərinə Bibliyadan sitatlarla haqq qazandırırdı. Rios Montt özünü tanrının göstərişi ilə hərəkət edən “aydın” hesab edirdi (indi də belə hesab edir). O, XX əsrin 80-ci illərində geniş yayılmış “yandırılmış torpaq taktikasına” məhz belə “göstərişlərlə” haqq qazandırırdı. Bu “göstərişlər” hindi-mayalıları torpaqlarından qovmağa, həmin torpaqların dərhal ağ müstəmləkəçilər tərəfindən tutulmasına imkan verirdi – bu şəkildə tanrı onları xristian səylərinə görə “mükafatlandırırdı” (hər halda Rios Montt belə hesab edirdi). Bu insan Ronald Reyqanın dostu və favoriti idi və regionda “demokratiyanın dayağı” sayılırdı.

Qvatemalanın keçmiş prezidentinin məhkəmə prosesi təxminən artıq 15 ildir ki davam edir. Bu ilin may ayında o genosidin təşkilində təqsirli bilindi və 80 il azadlıqdan məhrum edildi, amma 10 gündən sonra hansısa bir rəsmi prosedurun pozulması səbəbindən (növbəti dəfə) məhkəmə qərarını ləğv etdi və işin lap başdan yenidən baxılmasına göstəriş verdi. Bütün şahidlər yenidən məhkəməyə gəlməli və qohumlarının zorlanması, onlara qarşı işgəncə tətbiq edilməsi və öldürülməsi haqda verdikləri ifadələri yenidən təkrar etməli idilər. Məhkəmə hökmünün ləğv edilməsi Meksikada və Qvatemalada kütləvi etirazlara səbəb oldu. Rios Montt-un artıq 86 yaşı var, və çox güman ki, çoxları onun hökm çıxarılana qədər öləcəyinə ümid edir. Eyni zamanda onun silahdaşlarının (ordu zabitləri və ölüm eskadronlarının komandirləri) çoxu “yoxa çıxır” və ya qəfldən “intihar edirlər”.

Məsələ bundadır ki, genosiddə ittiham olunmaq faktının özü çoxları üçün olduqca təhlükəli misal yarada bilər. Axı “aydın” olan Rios Montt bu cinayətlərdə onların da əli olan, özünün şimali amerika himayədarlarının əlində sadəcə “piyada” olub. Məhsuldar düzənliklərdən çətin keçilən dağlıq ərazilərə sıxışdırılmış qvatemalalı mayalılar isə qeyri-qanuni immiqrant olmaq və bir gün “ Bəyənmirsən? Rədd ol evinə” sözlərini eşitmək üçün Meksikaya, daha sonra isə ABŞ-a üz tutmağa məcburdurlar. Noam Xomskinin mayalıları kimin məhv etməsinə aid məhkəmədən bəhs edən məqaləsini diqqətinizə çatdırırıq.

2013-cü ilin 12 may tarixində “analar günündə” The Boston Globe qucağında yatan körpə olan qadın şəklini nəşr etdi. Hindi-maya qəbiləsinin nümayəndəsi olan bu qadın hamilə olduğu halda amerika sərhədini 7 dəfə keçmişdi. Sərhədi keçərkən onu 6 dəfə tutmuşdular və yenidən geri qaytarmışdılar. O mərdliklə piyada isti günəşin altında piyada onlarla kilometr məsafə qət etmişdi. Soyuq gecələrdə donmuşdu. Onun nə içməyə suyu, nə də sığınmağa yeri vardı. O silahlı bandaların dolaşdığı səhrada gəzirdi. Sonuncu dəfə sərhədi keçmək cəhdini hamiləliyinin 7-ci ayında etmişdi – onu immiqrantlarla həmrəylik qrupunun aktivistləri tapmışdı və xilas etmişdi, sonra isə Bostona gəlib çatmasına kömək etmişdilər.

Onun kimi amerika sərhədlərini keçməyə çalışan immiqrantların çoxu indi Mərkəzi Amerikadan ABŞ-a gedirlər. Onlardan əksəriyyəti, əgər onların öz ölkələrində sağ qalmaq və yaşamaq üçün təmiz yolla nəsə qazanmaq imkanının özünü məhv etməsəydilər, qəlbəttə ki, onlar öz evlərində qalmaq istərdilər. Bu qadın kimi hindi-mayalılar 30 il əvvəl Qvatemala dağlarında başlanmış yerli əhalinin soyqırımının qurbanlarıdırlar. Hindi-mayalıların bu soyqırımına görə keçmiş diktator, uzun vətəndaş müharibəsi illərində iki ən qanlı il ərzində hakimiyyətdə olan general Efrain Rios Montt cavabdehdir. Bu ilin 10 mayında qvatemala məhkəməsi onu soyqırımda və insanlığa qarşı cinayətdə ittiham edərək hökm çıxardı.

Amma tamamilə qəfldən, 10 gün sonra olduqca qəribə və şübhəli şəraitdə məhkəmə hökmü ləğv etdi, və məhkəminin davam edib-etmətəcəyi hələ də aydın deyil. Rios Montt-un güc strukturları təkcə 1982-ci il ərzində on minlərlə qvatemalalılnı – xüsusilə hindi-mayalıları qətlə yetirmişdi. Və həmin 82-ci ilin sonunda prezident Reyqan bəyan etdi ki, hüquq müdafiəsi təşkilatlarının boş yerə iftira atdıqları bu cinayətkar “ böyük şəxsi vicdana və sədaqətə sahib insandır”, guya o sadəcə “ bütün qvatemalalıların vəziyyətini yaxşılaşdırmaq istəyir və sosial ədalətə can atır”.

“Onun proqressiv təşəbbüslərini dəstəkləmək üçün məmin administrasiyam mümkün olan hər şeyi edəcək” – ABŞ prezidenti bəyan etdi.

Vaşınqtonda həmin “proqressiv təşəbbüslərin” nə ifadə etdiyini yaxşı bilirdilər, özü də təkcə hüquq müdafiəsi təşkilatlarından yox, həm də öz kəşfiyyat idarələrinin məruzələrindən. Amma  həqiqi vəziyyəti qəbul etmək istəmirdilər, çünki, bu milli təhlükəsizlik məsəslələri ilə məşğul olan reyqan komandasının 1981-ci ildə qabağına qoyduğu məqsədlərə zidd idi. Reyqanın kitabxanasında aşkar etdiyi sənədləri tədqiq edən jurnalist Robet Perri-nin hesabatında qeyd edildiyi kimi, ABŞ administrasiyasının məqsədi təkcə “marksist partizanları” deyil, həm də “onların dinc əhali arasında dəstək bazasının” özünü məhv etmək üçün Qvatemalanın ultrasağ rejiminə hərbi yardım edilməsindən ibarət idi. Bu isə soyqırım demək idi.

Mayalıların məhvi missiyasıın yerinə yetirilməsinə böyük məsuliyyətlə yanaşmışdılar. Reyqan qvatemalalı qatillərinə öldürmək və dağıtmaq üçün “qeyri-hərbi” ləvazimatlar göndərirdi – eləcə də, yerindəcə onları silahla təmin edən və əsas missiyanın yerinə yetirilməsi üçün göndərən Bell vertolyotlarını. Qoyulmuş məsələnin effektiv həyata keçirilməsi üçün silah daşınmasına bir sıra müştəri dövlətləri – Tayvan və Cənubi Korayanı (burada hələ də ABŞ –ın dəstəklədiyi diktatorlar hakimiyyətdədir), CAR (o vaxt orada  aparteid rejimi hakim idi) və Argentina və Çili diktatorlarını cəlb etmişdilər. Bununla belə, Qvatemalanı silahla təmin edən əsas İsrail idi. İnstuktorları Qvatemalaya yönləndirən və partizan-mayalılara qarşı hərbi əməliyyatlarda bilavasitə iştirak edən məhz bu dövlət idi.

Fikrimcə, konfliktin ilkin tarixini xatırlamaq lazımdır. 1954-cü ildə MKİ (Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi) tərəfindən təşkil edilmiş hərbi çevriliş  diktatorlar növbəsi ilə “demokratik intelyudiyaya” son qoyaraq və Qvatemala “baharı”-nı əzərək ölkənin demokratik hökumətini (  sosial islahatlara başlayan və amerika kompaniyalarının hüququnu məhdudlaşdıran Xakobo Arbens hökumətini) devirdi. Ağır repressiyalar vasitəsilə hakimiyyətə əvvəlki elitanı qaytardılar.

Beynəlxalq təşkilatlar hələ 1990-cı illərdə konfliktin dəqiq araşdırmasını aparmış və bəyan etmişdilər ki, 1954-cü ildən Qvatemalada təqribən 200 000-ə yaxın insan öldürülmüşdür ki, bunun da 80%-ni hindilər təşkil edir. Qırğın törədənlər isə başlıca olaraq qvatemala hərbiçiləri və xüsusi təyinatlılar, həmçinin onlarla əlaqəli olan sağ milliyətçi qruplar olub. Hindi əhalisinə qarşı törədilmiş bütün bu vəhşiliklər standart “soyuq müharibə” bəhanəsi ilə ABŞ-ın aktiv köməkliyi və iştirakı ilə həyata keçirilirdi, guya Qvatemala Sovetin Latın Amerikasında “ sahil əməliyyat meydanı” ola bilərdi.

Amma qırğının əsl səbəbləri də standart idi. ABŞ-da ilk növbədə amerika investorlarının maraqlarına görə narahat idilər və qorxurdular ki, Qvatemala əhalisinin istismar olunan kəndli çoxluğuna hüquq qazandırılması üzrə demokratik eksperimentlər tezliklə regionun digər dövlətlərinə yayıla  və “yoluxdura” biləcək “ virus” ola bilər – Çilidə Salvador Alyendenin zamanında demokratik sosializm barəsində Henri Kissindecer belə demişdi.

Əlbəttə ki, Reyqan administrasiyasının Mərkəzi Amerikada həyata keçirdiyi qətl təcrübəsi təkcə Qvatemala ilə məhdudlaşmırdı. Xüsusi təyinatlılar və hərbiçilər bütün region üzrə dinc əhaliyə qarşı terror törədirdi. Yalnız bir ölkə istisna idi: Nikaraqua. Nikaraquanın öz əhalisini qorumaq gücünə malik ordusu vardı. Uyğun olaraq, Reyqan administrasiyası Nikaraqua ordusu ilə mübarizə aparmaq üçün ultrasağların təşkil edilməsi ilə məşğul oldu. 1986-cı ildə “Nikaraqua ABŞ-a qarşı” işinə baxan Beynəlxalq məhkəmə  “Nikaraquada qanunsuz güc tətbiq etdiyinə görə” ABŞ-ı təqsirkar elan etdi və Nikarquaya reparasiya ödəməsini istədi. Amma ABŞ-ın həmin qərara cavabı sadəcə müharibənin gərginləşdirilməsi oldu.

ABŞ-ın Cənubi və Mərkəzi Amerikadakı hərbi rəhbərliyi müdafiəsiz mülki  obyektləri atəşə  tutmaq və  bilavasitə nikaraqua ordusnun hissələri ilə  qarşılaşmadan qaçmağı əmr etdi. Bunu 1987-ci ildə ABŞ Konqresində  general Con Qevinin şahid ifadələri sübut edir. Hüquq müdafiəsi təşkilatları ABŞ hərbi komandanlığının istifadə etdiyi  “ən zəif hədəfləri nişan almaq” taktikasını sərt tənqid edərək Nikaraquadakı müharibəni də  pislədilər.

Onda amerikalı şərhçi Maykl Kinsli hüquq müdafiəsi təşkilatlarını “ xeyirxahlıq  prinsiplərindən uzaqlaşmaqda” ittiham etmişdi. O xüsusilə izah etmişdi ki, “ağıllı siyasət” “bir tərəfdən  səbəb olan bütün ölüm və yoxsulluğu, digər tərəfdən  demokratiya nəticəsində yarananları yürləşdirmək üçün” “məsrəf və gəlir analizinin nəticələrinə cavab verməlidir”. Biz amerikalıların təbii ki, uyğun analizi  aparmağa tam haqqı var. Axı anadangəlmə xeyirxahlıq məhz bizə məxsusdur və  kontinenti yerli əhali kimi “pislikdən” təmizlədikdən sonra  arxamızca “böyük nailiyyətlər” şleyfi uzanır. Nəticədə necə bir demokratiyanının yarana biləcəyi də aydındır. “Demokratiyanın irəliləməsi” nəzəriyyəsinin müəlliflərindən biri olan , Ronald Reyqanın dövründə ABŞ-ın dövlət departamentində həmin proyektlər üzərində çalışan Tomas Karozers bu haqda birmənalı olaraq danışırdı.

Karozers, xüsusilə, heç bir təəssüf hissi keçirmədən etiraf edirdi ki, amerika təsirlərinin Latın Amerikasında yayılması orada baş verən demokratik proseslərə əks mütənasib idi. Və bu ona görə baş verir ki, Vaşınqton yalnız “ABŞ-ın daha əvvəllər, hələ demokratikləşməmiş cəmiyyətdə əlaqədə olduğu ənənvi hökumət strukturları üçün təhlükəli olmayan ,olduqca məhdud, sərt iyerarxik demokratiya formasına dözə bilir”.

Və o vaxtdan heç nə dəyişməyib. 1999-cu ildə przident Klinton ABŞ-ın Qvatemaladakı cinayətlərinə görə üzr istədi, amma bundan sonra heç nə dəyişmədi. Amma elə dövlətlər var ki, yalnız boş üzrxahlıqla kifayətlənmirlər. Bu məhkəmə prosesi ilə əlaqədar çətinliklərə baxmayaraq, Qvatemala misli görünməmiş addım ataraq keçmiş ölkə başçısını ittiham edilənlər kürsüsünə əyləşdirə bildi. Biz bunu yadda saxlamalıyıq – xüsusilə bizim İraqa soxulmağımızın onilliyində.

Misli görünməmiş daha bir olay,  “Nyu-York Tayms”-da Elizabet Maklinin “Qvatemala məhkəməsi vətəndaş müharibəsi zamanı törədilən qırğın barəsində ABŞ-ın qırğında oynadığı rolu gözdən qaçırır” başlıqlı məqaləsinin çıxması faktı idi. “Biz nadir hallarda öz cinayətlərimizi etiraf etməyi bacarırıq” – Elizabet Maklin yazır. Əgər söhbət etirafdan getmirsə, bizim vurduğumuz ziyana və ağır cinayətlərin nəticələrinə görə kompensasiya məqsədilə konkret hərəkətlərdən gedirsə, o zaman biz umumiyyətlə heç nə etmirik. Məsəslən, biz hələ də Nikaraquaya reparasiya ödəməmişik. Belə hərəkətlərin olmaması bizi həqiqi sivil cəmiyyətdən ayıran uçurumun böyüklüyünü göstərir

Noam Xomski

Lenin- publisist (“Publico.es”, Ispaniya)

“Arzulamaq lazımdır, amma o şərtlə ki, öz arzularımıza inanaq. Real həyatın diqqətlə öyrənilməsi, bizim müşahidələrimizin  arzularımızla müqayisəsi və arzularımızın dürüst şəkildə  həyata keçirilməsi şərtilə”.

                                                                                                                                            V.İ.Lenin

Lenin Nyu-Yorkda. İtalyan mütəffəkiri Antonio Neqrinin bir neçə il əvvəl yazılmış, amma hətta həmin vaxt belə bizim cəmiyyətin inkişaf  ənənələrini  ifadə edən gözəl məqaləsi belə adlanırdı. İctimaiyyətlə əlaqələr işə çevrildikdə siyasət istehsala qarışır. Əgər siyasət özünü ictimaiyyətə göstərmək deyilsə, bəs nədir? Istehsal siyasətə aid edilən xarakteristikalar vasitəsilə təsvir olunduqda nə baş verir? Kim dövlətin iştirakını istehsalın mənbəyi kimi digərlərindən daha yaxşı başa düşdü ? Publisist.

Bütün istehsal məkanı  istismar üçün yerə çevriləndə  şəhərlər qaynayan istehsala çevrilir. Bizim əməyə münasibətimiz, və bununla bərabər bizim ətraf mühitlə münasibətimiz  görülən iş və məşğuliyyət arasında daha əvvəl mövcud olan əlaqəni qarışdıraraq dəyişir. İş artıq istehlaka qarışır və sonsuz  zaman müddətində davam edir, sutkada 24 saata qədər. Bu yaxınlarda öyrəndik ki, telekommunikasiya şirkəti üzərində öz adı olan cədvəli Madriddə metro xəttlərindən birində  yerləşdirib. Burada yeni heç nə yoxdur, futbol liqası banklardan birinin adını daşıyır, bəzi teatr və konsert  zalları onlara sponsorluq edən ticarət markalarının adı ilə adlandırırlır. Oxşar ictimai istehsal  müstəmləkəçiliyi  təkcə özünü kolektiv düşüncədə  möhkəmləndirməyi  və müştəri cəlb etməyi  arzulayanların adı ilə bağlı olan   şəxsi həyatımıza və ictimai münasibətlərə soxulur.

Ticarət markalarının bizim bioqrafiyamızda necə iz qoyması haqda təbəssümümzü,narahatlıqlarımızı,arzularımızı və xatirələrimizi təsvir etdiyimiz antiutopiyadan pisi yoxdur.  Sağlam düşüncənin və ya kollektiv idrakın bu ifadəsini necə izah etməyimizdən asılı olaraq köləlik və ya azadlıq vəziyyətini almaq olar. Mobil telefon – eyni zamanda  həm bizim bütün zamanımızı udan sonsuz yığım konveyeridir, həm də  kapitalizm dəyərləri sisteminə müqavimət göstərməyə imkan verən çox rahat ünsiyyət vasitəsidir. Biz bu haqda əvvəldən bilirdik, amma yorulmaq bilməyən türklər bu istiqamətdə daha bir addım atdılar: onlar kodu dəyişib,  Google axtarış sistemində olan xəritəni nümayiş zamanı polisin yerdəyişməsini izləmək üçün istifadə edirlər. Virtual pul axınınına yaxşı nəzarət etmək üçün düşünülmüş kredit kartlarının hesablanmasında istifadə olunan avadanlıq etiraz aksiyaları haqda məlumatları gizlədən KİV-ni maliyyələşdirən banklara qarşı etiraz edən xırda  alverçilərin əlində etiraz alətinə çevrilmişdir. Onlar bu avadanlığı istifadə etməkdən imtina edirlər və bank müəssisələri ilə müqavilələri pozurlar.

Türklər yüksək təşkilatçılıq bacarığı göstərdilər. Sosial şəbəkələr və informasiya texnologiyaları baş verənlərin səbəbi yox, alətidir. Öz-özlərinə onlar heç nə izah etmirlər, işçi alət kimi  onların funksiyalarını başa düşmək üçün onların özünü izah etmək lazımdır. Yuxarıda qeyd edilmiş  səbəblərdən birincisi onların istifadəsini sosial təsir kimi gözdən keçirir və gəlir qazanmaq üçün vasitə hesab edir. İkinci isə bu şəkildə kapitala əks təsir göstərərək, sosial avtonomiya və kollektiv innovasiya imkanlarını genişləndirir.

Amma bütün bunlarla Leninin və publisistlərin nə əlaqəsi var? Lenin gördüyü işlərə görə yaşayır, zamana görə yox. O özündə hərəkətsizliyə qarşı siyasi iradəni ifadə edir, yeni strategiya hazırlayır,yeni şuarlar irəli sürür, istehsal münasibətlərini  siyasi məzmunla doldurur. Qoxunu seçmək üçün vasitələr maraqlıdır, bolşeviklərin hiss edə bildikləri qoxunun özü yox. Görünür, hər şeyi istehlaka olan həvəslə izah edən  publisistlər , müasir leninçilər bunu başa düşdülər.  Onlar  sosial və kollektiv sənətdə parazitlik edən, əmtəə diktaturasının qurulmasına can atan kapitalist əksinqilabının avanqardlarıdırlar.

Sen-Simonun  işçilərin  “maarifçiliyin” mülkiyyətçilərə məxsus olması ilə razılaşmalı olmalarını bildirən fikri heç vaxt doğru olmamışdır. Amma bugün daha aydın görünür ki, hakimiyyətdə olanları məhz ictimaiyyət aydınladır. Demokratiyadan danışmaq  “ hakimiyyət elmliliyə  uyğun olaraq bölünməlidir” fikrini sübut etməyə çalışmaq  deməkdir. İstənilən publisistin ən böyük ilhamı öz gücünü qarşısıalınmaz insan ehtiraslarından,  mövcud nizama qarşı kollektiv üsyandan alır. Ağıllı kütlə publisistləri  materialla  təmin edir, hansını ki, publisistlər məzmunları başlıqlarda saxtalaşdırmaqla  işləyirlər. Müasir solların müəyyən hissəsi keçmiş üçün nostalqiya çəkərək dünənki günlə yaşayır. Onlar reallığı qəbul etmək və keçmişin deyil, gələcəyin sosial inqilabında mövqə seçmək vəziyyətində deyillər.

Lenin – Stalinin əmri ilə balzamlanmış mumiya deyil. Publisistlər bunu yaxşı başa düşdülər, ona görə də onların əsas hədəf obyekti istehlak inqilabları ilə doldurmaq istədikləri insan ürəyi oldu. Sən xüsusiyyətlərini təyin edən və səni şizo-iqtisadiyyatın, kapitalizm sürətinin azğın ritmini dəyişərək öz-özünə gəzən ayaqlar  üstə duran əşyaya çevirən ideyaya,obraza yaxınlaşmaq üçün nəsə bir şeylər alırsan.

Sosial ziddiyyətlərdən parçalanan İspaniyada mədəniyyət sənaye konveyerinə çevrilərkən, kütlələrin ağlı  üçün aparılan mübarizə əsas xarakter qazanarkən istehlak mədəniyyəti  üzərində qurulmayan münasibətlər çox azdır və təzyiqlərə məruz qalır. Qarşıda  xalq qəzəbini öz sevinci və qəzəbi ilə tamamilə oyatmaq üçün bazardan ictimai ideyalara keçid və hərəkətlər, jestlər,sözlər, obrazlar və emosiyalar vasitəsilə kollektiv düşüncəyə daxil olmaq məsələsi dayanır. Bu kiçik miqyaslı hərəkətlərə tamamilə uyğundur və vacib kombinasiyadır. Gündəlik həyat, dini inancların və fikirlərin müxtəlifliyi bir nöqtədən çıxsa belə, iki tamamilə fərqli forma ala bilərlər.

Tərcümə Günel Muradova

Fritof Kapra - Ekoloji maarifləndirmə

Yüzilliyin sonuna yaxınlaşdıqca, ekoloji problemlər birinci yeri tutur. Dağların vitse-prezidenti, "Yer kürəsi tarazlıqda"(1992)  kitabında yazır: "Biz ətraf mühitin qorunmasını bəşəriyyətin təşkilinin mərkəzi prinsipi  etməliyik."

EKOLOGİYA

Bizim ekologiya prinsipləri barəsində savadsızlığımız – bizim ərtaf mühiti dağıtmağımızın əsas səbəbidir. Bu savadsızlıq əhəmiyyətli dərəcədə indiki ekoloji böhran üçün  məsuliyyətlidir və biz ekoloji cəhətdən maariflənməsək onu ağırlaşdırmağa davam edəcəyik.

Ətraf mühit – yalnız  " ətrafındakılar" deyil. O,heyvanlardan,bitkilərdən,mikroorqanizmlərdən və cansız təbiətdən ibarət olan, sıx qarşılıqlı təsirdə və əlaqədə  olan, özünü təşkil edən və idarə edən ekosistemlərdən ibarətdir.  Sıx qarşılıqlı əlaqə ekosistemlərdə  dövri və fasiləsiz enerji və maddələr  mübadiləsini  təmin edir. Ekosistemlər, onlara əlaqədə olan sosial sistemlərlə birlikdə “Yer kürəsinin təsərrüfatı” adlandırdığımız şeyləri  təşkil edirlər.

Ekologiya elmi— yunan sözü olan oikos-un (" ev təsərrüfatı") götürülüb, "Yer kürəsinin ev təsərrüfatı"nı öyrənir. Daha  konkret desək, o dünya "təsərrüfatının" bütün üzvlərini bağlayan münasibətləri araşdırır. Con Myuir ifadə etdiyi kimi, " biz hər hansı konkret şeylə qarşılaşdıqda onun Kainatda bütün digər şeylərlə bağlılığı  dərhal görünür".

CANLI  SİSTEMLƏR

Ekologiya elmi üçün ən uyğun  nəzəri baza – canlı sistemlər  nəzəriyyəsidir, hansı ki, başlanğıcını 1940-cı ildə bəri son 20 ildə çiçəklənmə dövrü keçirən kibernetikanın yaranması hesab etmək olar. Nəzəriyyədə  dünya sistemlərinə  münasibətlər  və inteqrativlik terminləri vasitəsilə baxılır. Canlı sistemlər – xüsusiyyətləri ayrı-ayrı hissələrə aid edilməyən  inteqral tamlıqdır,sistemdir. Hərçənd ki, canlı sistemdə hissələri ayırmaq olar, amma onun bütövlüyünün təbiəti onun hissələrinin sadə cəmindən həmişə fərqlidir.

Canlı sistemlər təbiətdə böyük çoxluq təşkil edir. Hər orqanizm – heyvan, bitki, mikroorqanizm, və ya insan — bu inteqral bütövlükdür, canlı  sistemdir. Orqanizmlərin hissələri — məsələn, yarpaqlar  və ya toxumalar — də həmçinin canlı sistemlərdir. Biz təbiətdə başqa sistemlərin daxilində yaşayan sistemlərə rast  gəlirik.

Canlı  sistemlər – təkcə individlərin  və onların hissələrinin yığımı deyil. Onlara sosial sistemlər də daxildir — məsələn, ailələr, və ya birliklər — hansılar ki, həmçinin ekosistemləri təşkil edirlər. Orqanizmlərin əksəriyyəti təkcə ekosistemlərə daxil olmur, həm də özləri öz anatomiyasına və fiziologiyasına görə bir sıra xırda orqanizmlərdən ibarət olan,lakin harmonik şəkildə bütövü yaradan mürəkkəb ekosistemlərdir.

Bütün canlı sistemlər  hissələrin qarşılıqlı təsiri və qarşılıqlı əlaqəsi ilə təyin olunan konkret strukturdur, bütövlükdür. Sistemlər nəzəriyyəsinə görə bütün canlı sistemlər bir sıra ümumi xüsusiyyətlərə malikdirlər və ümumi qanunlara tabe olurlar. Bu ümumi qanunlar ekologiyanın  prinsiplərini təşkil edir.

EKOLOGİYA PRİNSİPLƏRİ

Ekosistemin bütün üzvləri geniş və mürəkkəb münasibətlər şəbəkəsinə, "həyat toru"na daxil olurlar. Onlar əsas xüsusiyyətlərə malik olurlar və faktiki olaraq onları əhatə edən  sistemlərlə münasibətlər   sayəsində mövcud olurlar. Qarşılıqlı əlaqə bütün ekoloji münasibətlərin əsasını təşkil edir. Bütün sistemin müvəffəqiyyəti onun ayrı-ayrı üzvlərinin müvəffəqiyyətindən asılıdır,  necə ki, hər üzvün müvəffəqiyyəti bütün sistemin müvəffəqiyyətindən asılıdır.

Ekosistem üzvləri arasında qarşılıqlı əlaqə fasiləsiz dövr daxilində enerji və maddələr  mübadiləsi hesabına baş verir. Günəş enerjisi bütün ekoloji dövrləri hərəkətə gətirir, həm də bu prosesdə yaşıl bitkilər enerji mübadiləsində həyatı  əhəmiyyətli rol oynayır. Fotosintez kimi məlum olan çox gözəl proses nəticəsində günəş enerjisi kimyəvi enerjiyə çevrilir  və orqanik maddələrlə əlaqəyə girir, eyni zamanda oksigen azad olur və havanı təzələyir.

Ekosistemin hər bir bioloji növünün ekoloji sabitliyi (uzunmüddətli sağ qalma dərəcəsi)   məhdud resurs bazasından asılıdır. Orqanizmlər birliyi daim eyni minerallar,su və hava molekullarını yenidən  emal edərək milyard illər ərzində inkişaf ediblər. Bu dövri mübadilə ümumi kooperasiyayla müşayət olunub. Əməkdaşlıq — birləşməyə, əlaqələrin qurulmasına, bir-birinin daxilində mövcud olub,inkişaf etməyə, əməkdaşlığa cəhd — canlı orqanizmlərin ən əsas xüsusiyyətidir.

Ekoloji dövrlər öz dəyişənlərinin fasiləsiz fluktuasiyaları ilə səciyyələnir. Dəyişən ekoloji şərait  hər hansı bir əlaqəni pozduqda, bütün dövr özünü  əks əlaqənin öz-özünü nizamlayan ilməsi kimi aparır, və tezliklə vəziyyət tarazlığa qayıdır;  bir halda ki, belə hallar fasiləsiz olur, əhali sıxlığı və ekoloji dövrün başqa dəyişənləri fasiləsiz olaraq tərəddüd edir.

  " Onlar mənim sitoplazmamda hərəkət edirlər, nəfəs alırlar və mənim bədənimə həyat verirlər. Onlar mənə tamamilə yaddır, hərçənd ki, mənim əhatəmdə bir-biri və bakteriyalarlasıx bağlıdırlar. Mən anlamağa başlayıram ki, bu dəniz qağayılarının və kitlərin  toxumalarında,otlarda,yosunlarda,xərçənglərdə, evimin ətrafında böyüyən fıstıq ağacının yarpaqlarında,həyətdə yaşayan skunslarda və hətta pəncərə şüşəsi üzərində sürünən milçəklərdə yaşayan həmin varlıqlardır. Onlar vasitəsilə mən dünyada olan  bütün canlılarla bağlıyam; və məlum olur ki, mənim böyük miqdarda  yaxın qohumlarım var".  

                                                                                                                                      — Lyuis Tomas

Ekosistemin sabitliyi həmçinin onun münasibətlər şəbəkəsinin mürəkkəbliyindən asılıdır; başqa sözlə, onun diversifikasiyasından (müxtəlifliyindən). Diversifikasiya edilmiş sistemdə çox növlər bir-birini əvəz edən ekoloji funksiyaları,hansı ki,onun hesabına bir-birini qismən əvəz edir və dəstəkləyir, yerinə yetirir.  Sistem nə qədər müxtəlifcinsli olsa,o qədər müxtəlif münasibətləri nizamlamaq(hər hansı bir əlaqənin pozulması vaxtı)  qabiliyyətinə malikdir.

Bütün canlı orqanizmlər inkişaf edir və  hər bir inkişaf – bu hər şeydən əvvəl təlimdir . Bioloji individlər səviyyəsində, bu təlim  təkamül prosesində həyatın yaradıcılıq şəklində açması kimi görünür. Ekosistemdə təkamül orqanizmlərin ətraf mühitə tədricən uyğunlaşmasıyla məhdudlaşmır, bir halda ki,   ətraf mühit özü – bu uyğunlaşmaya və yaradıcılığa bacarıqlı canlı sistemlər şəbəkəsidir. Orqanizmlər və ətraf mühit bir-birinə uyğunlaşır — onlar təkamül keçir. Təkamül – fasiləsiz rəqsdir, fasiləsiz söhbətdir.

Milyardlarla il ərzində ekosistemlərin inteqral hissələri şəklində Yer kürəsində həyatın bütün formaları təkamül edib. Bu sistemlərin ixtiraçılığı, effektivliyi və sabitliyi bütün insan texnologiyalarını qabaqlayır. Buna görə yerli mədəniyyətləri tərəfindən təbiətin müdrikliyinə hörmətli münasibət müasir ekologiya   elminin nailiyyətlərinə uyğun gəlir.

YENİ DÜŞÜNCƏ

Ekoloji savada malik olmaq ekologiya prinsiplərini anlamaq deməkdir. Məlum olur ki, bir halda ki, yüz illərlə qərbdə hakim olumuş bu yeni düşüncə müasir cəmiyyətimizi formalaşdırmış və bütün dünyaya əhəmiyyətli dərəcədə  təsir edən intelektual ənənədən fərqlilik tələb edir, bu o qədər də asan olmayacaq.

Ənənəvi qərb mədəni ənənəsi  kainatı elementar sistem bloklarından ibarət olan mexaniki sistem kimi təsəvvür etmək (Dekartın və Nyutonun fəlsəfəsindən qəbul edilmiş); insan bədənini maşın kimi qəbul edən  baxışları (hansı ki, indiyə qədər tibb  elmində başçılıq edir); ictimai həyatı sağ qalmaq uğrunda rəqabət mübarizə kimi qəbul edən baxışları (sosial darvinizmin mirası); və iqtisadi və texnoloji inkişafın hesabına əldə edilən qeyri-məhdud maddi inkişafa  inam kimi bir sıra ideyalar və dəyərlər daxil edir.  Bütün bu ehtimallar ekoloji böhran təhlükəsinə görə radikal yenidən baxılma mərhələsindədir.

Tərcümə Günel Muradova