Qlobal bərabərsizliyin qorxulu halları haqda bütün həqiqətlər

Kapitalın böhranı, “Occupy” hərəkatının baş qaldırması, Cənubi Avropa kollapsı – bütün bu faktorlar son onillik ərzində ona gətirib çıxardı ki, gəlir bərabərsizliyi problemi qərb ölkələrinin əhalisini ən çox narahat edən problemələrdən birinə çevrildi. Bugün faktiki olaraq hər kəs 1% ən zəngin insanların ölkəsinin  varının qeyri-bərabər şəkildə ən böyük hissəsini ələ keçirməsindən danışır. Və bu mövzu keçən ay internet vasitəsilə ABŞ-da bərabərsizlik səviyyəsini  illustrasiya edən  videonun yayılmasından sonra daha aktiv müzakirə olunmağa başladı. Əgər infoqrafika on milyonlarla internet istifadəçisinin diqqətini cəlb edirsə, deməli həqiqətən insanların zəif damarını tutub.

Amma videoda qlobal miqyasda bərabərsizlik səviyyəsi haqda praktik olaraq heç bir şey deyilmir, ona görə də biz, The Rules proyektinin iştirakçıları, diqqəti bərabərsizlik probleminə qlobal miqyasda çəkən analoji video hazırlamağa qərar verdik.

Burada qeyd olunan informasiya yeni olmasa da, yenə də insanı heyrətə gətirir. Biz, 300 ən varlı insanın dünyada 3 milyard insanın (bu təxminən planetin yarısı deməkdir) sahib olduğundan çox var-dövlətə sahib olması haqda söhbət açırıq. Bununla belə məhz bu rəqəmləri misal gətiririk ki, onları müqayisə etmək və yadda saxlamaq daha asan olsun. Amma daha dəqiq olsaq, bərabərsizliklə vəziyyət daha pisdir – 200 ən varlı insan 2,7 trilyon dollara sahibdir, bu isə cəmi 2,2 trilyon dollara malik 3,5 milyard insanın sahib olduğunun cəmindən çoxdur. Gəlirlər arasındakı bu qədər böyük fərqi təsəvvür etmək belə çətindir. Bununla belə, biz təkcə mövcud bərabərsizliyi göstərmək istəmirdik, həm də onun hazırda necə böyüdüyünü göstərmək istəyirdik. Oxfam-ın sonuncu məruzəsində qeyd edilir ki,  “1% təşkil edən ən zənginlər son 20 ildə öz gəlirlərini 60% artırıblar, hazırkı maliyyə böhranı isə bu prosesi nəinki yavaşlatmayıb, hətta daha da sürətləndirib”. Ən yuxarı təbəqəyə daxil olanların gəliri isə, bu dövr ərzində daha böyük templə artıb.

Video həm də nəyin müxtəlif dövlətlər arasında bərabərsiziliyi artırdığını nümayiş etdirir. Müstəmləkə dövrü ərzində zəngin və yoxsul ölkələr arasındakı uçurum 3:1 nisbətindən 35:1 nisbətinə böyümüşdür. Bu qismən avropa dövlətlərinin “Qlobal Cənub” ölkələrindən təbii və əmək ehtiyatlarını çıxarması ilə əlaqədardır. Amma o vaxtdan  fərq 80:1 nisbətinə çataraq, ancaq böyümüşdür. Bu necə ola bilərdi?

Kapital kasıblardan varlılara axır

Bərabərsizlik qismən son onilliklər inkişaf etmiş dövlətlər tərəfindən sırınanbeynəlxalq institutların (Dünya Bankı, BVF və ÜTT kimi) neoliberal iqtisadi siyasəti sayəsində böyüyür. Bu siyasət ilk növbədə ona görə yaradılmışdır ki, ölkələri bazarları liberallaşdırmağa vadar etsin və multi-milli korporasiyaların ucuz ərazilərlə,ucuz təbii və əmək ehtiyatlarına çıxışını təmin etmək məqsədilə

onları açıq saxlasın. Yoxsul dövlətlər belə iqtisadi siyasətə görə həm də onunla cavab verirlər ki, illik ÜDM-dən təxminən 500 milyard dollar itirirlər- Massaçuset universitetinin iqtisadçısı Robert Pollin qeyd edir.

Nəticədə zənginliyin yoxsul rayonlardan varlı rayonlara necə axdığını görürük. Biz bu videonu xüsusi olaraq özümüz montaj etdik ki, bu maliyyə axınını əyani şəkildə təsvir edək və zənginliyin “qlobal cənub”dan necə sorulduğunu və “qlobal şimala” ötürüldüyünü göstərək. Zənginliyin daim bu şəkildə ötürüldüyünü az adam bilir. Və bunun səbəblərindən biri humanitar yardıma şişirdilmiş məna verməkdir. Sadəcə  “Cefri Saks”, proyekt “Minilliyin İnkişaf Hədəfləri”, Bono, Bob Qeldof və ya hətta “Save The Children” kimi nəhəng xeyriyyə təşkilatlarının xeyriyyə aksiyalarına nə qədər diqqət ayrıldığını yadınıza salın.

Zəngin dövlətlərin hökumətləri yorulmadan və təntənəli surətdə inkişaf edən ölkələrə nə qədər xərclədiklərini təkrar edirlər, multi-milli korporasiyalar isə hər dəfə illik hesabatlarında bir neçə dəfə öz yardımlarını, “ korporativ sosial məsuliyyət” prinsiplərinə sədaqətlərini xatırladırlar.

Biz bu rolikdə göstəririk ki, xeyriyyə yardımlarına çəkilən bütün xərclər əks istiqamətdə axan kapital axınının yanında heç nədir.  Təkcə vergidən yayınmaq praktikası ildə 900 milyard dollar həcmindən çox ümumi gəlir gətirir – bu korporasiyaların inkişaf edən ölkələrdən oğurladıqları pullardır, sonra isə bu pulları mərkəzi Londonun Sitisi olan “vergi havannalarında” gizlədirlər. İnkişaf edən ölkələr təkcə xarici borclara xidmətə görə hər il 600 milyard dollar ödəyirlər, özü də bu ödənişlərin əksəriyyəti vaxtilə devrilmiş diktatorların yığdıqları qanunsuz borcların silinməsi hesabına aparılır.Bütün bu kapital axınını pulların birbaşa kasıblardan varlılara ötürülməsi kimi də izah etmək olar.

Bu videorolike salınacaq çox sayda digər müxtəlif aspektlər də mövcuddur. Məsələn, torpağın tutulması. Fred Pirs özünün yeni “Torpaq istilaçıları” kitabında yazır ki, son 10 ildə zəngin dövlətlərin korporasiyaları inkişaf edən ölkələrdə o qədər torpaq sahəsi tutublar ki, onun ümumi sahəsi bütün Qərbi Avropanın sahəsindən böyükdür. Əgər bu zəbt edilmiş torpaq sahəsinin təxmini qiymətini hesablasaq, videoda qeyd olunan nəhəng məbləğ ( yoxsullardan zənginlərə axan 2 trilyon dollardan çox) reallıqda daha çox alınacaq.

Və ya gəlin iqlim dəyişiklikləri problemini nəzərdən keçirək. Axı temperaturun 2 dərəcə artması Afrika və cənubi Asiya ölkələrinin ÜDM-nun 5%-nin itirilməsinə gətirib çıxaracaq, bununla belə, temperaturun artmasına daha çox zəngin ölkələrin səbəb olduğuna baxmayaraq, bu onlara az təsir edəcək. Bütün bu itkilərin fonunda yoxsul ölkələrə olan xeyriyyə yardımı cüzi olacaq. Ümumilikdə, yoxsulluğun və bərabərsizliyin səbəbləri budur. Bizim həll etməli olduğumuz problemlər bunlardır.

  

Demokratiya defisiti

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, “qlobal şimal” və “qlobal cənub” coğrafi bölgüsü (sxematik olaraq videorolikde qeyd olunmuş) hazırda əvvəlki dək əyani təsvir edilməyib. Biz göstərmək istəyirdik ki, belə bölgü Çin və Rusiya kimi ölkələrin daxilində de yer alıb. Məlum vəziyyətdə kiçik bir fiziki şəxs və insan qruplarının münaqişəsini təsvir etmək daha düzgün olardı, bir tərəfdən korporasiya rəhbərlərini və digər tərəfdən planetin əhalisinin çoxunu. İndi artıq söhbət Qərb və digər dünya bölgüsündən getmir, bütün dünya ölkələrində mövcud olan sinfi bölgüdən gedir. Bununla belə, qəbul etmək lazımdır ki, qlobal iqtisadiyyatın nəzarət institutları (Dünya Bankı, BVF, ÜTT, həmçinin azad ticarət haqda müxtəlif razılaşmaların həyata keçirilməsində məsuliyyətli olan digər institutlar) Qərb dövlətlərinin inhisarındadır. Amma bu fakt heç bir şəkildə o demək deyil ki, onlar qərb ölkələrinin seçicilərinin maraqlarını təmsil edirlər, çünki, bu institutlara rəhbərlik edənlər (bankirlər, ticarət nümayəndələri və onların maraqlarının təbliğatçıları) demokratik proseslər nəticəsində seçilmirlər.

  

Belə ki, Dünya Bankı və BVF inkişaf edən dövlətlərə hər hansı bir iqtisadi siyasəti sırıya bilərlər, hətta bu ölkələrin seçiciləri və onların seçdikləri hakimiyyət nümayəndələri yekdilliklə onu rədd etsələr belə. Bundan əlavə, bu institutlar “suveren immunitet”ə sahibdirlər, hansı ki, onların borc qarşılığında sırıdıqları iqtisadi siyasət iqtisadi böhrana və əhalinin kütləvi yoxsullaşmasına səbəb olaraq, müvəffəqiyyətsiz olduqda onları məhkəmə təqibindən qoruyur. Başqa sözlə, bu institutların nəinki özləri demokratik deyillər, həm də yerli demokratiyalara nəzarət edirlər və ona görə də müstəqil ölkələrin seçiciləri üzərində ixtiyara sahibdirlər. Bununla belə, bu institutların sırıdıqları siyasətdən zərər çəkmiş insanlar heç ədalətə də arxalana bilmirlər. Belə demokratiya defisitini biz korporasiyaların özlərində də müşahidə edirik. Bugün dünyada ən böyük idarə edici subyektlərin əksəriyyəti – korporasiyalardır, dövlətlər deyil. Bu korporasiyaların rəhbərləri demokratik yolla seçilmir və vətəndaşlar qarşısında hesabat verməli olan şəxslər deyillər. Onlar yalnız onlardan insan həyatı və ya planetin məhvi bahasına  olsa belə gəliri artırmağı tələb edən  səhmdarları qarşısında məsuliyyətlidirlər. Bu korporasiyalar fəaliyyətdə olduqları ölkələrin hökumətlərinin malik olduğundan çox səlahiyyətə sahibdirlər. Və bunun səbəblərindən biri də ÜTT və azad ticarət haqqında müxtəlif “investorlar və dövlər arasında mübahisələrin həlli haqqında razılaşma” müqavilələri tərəfindən sırınan, korporasiyalara yerli hökumətlərdən onların gəlir qazanmasını təhlükə altına salan qanunları ləğv etmək imkanı verən – məsələn, mimimal əmək haqqı və ya ətraf mühitin müdafiəsi qanunları kimi – müqavilələrdir.

Qaydaları dəyişmək lazımdır

Bütün məsələ bundadır ki, korporasiyanın səlahiyyəti milli suverenlikdən üstün olur. Buna görə də, qəbul etməliyik ki, XX əsr boyunca qüvvətləndirməyə çalışdığımız demokratik institutlar, artıq “yeni gözəl dünyada” bizi müdafiə etmək bacarığında deyil.

Oyunun qaydalarını biz özümüz dəyişməliyik, özü də bunu mümkün qədər tez etməliyik. Hazırda real hakimiyyətin tədricən beynəlxalq səviyyəli institutlara verilməsi faktını nəzərə alaraq, biz də uyğun olaraq korporasiyalın nəfsinin və onların gəlir arxasınca düşməsinin qarşısını alan qlobal demokratik sistem qurmalıyıq. Bunun üçün, saxta razılaşma qiymətlərinin göstərilməsinə və “vergi havannalarına” görə  korporasiyalara qlobal səviyyədə minimal vergi qoymaq lazım olacaq. Bəlkə də, qlobal səviyyədə minimum əmək haqqını da daxil etmək lazımdır, hansı ki, əməyin dəyərinin “azaldılması yarışında” ən aşağı həddi təyin edəcək. Və əlbəttə ki, qanunların təyin edilməsi və beynəlxalq ticarət üzərində nəzarəti BVF bankirlərinin və ÜTT texnokratlarının əlindən almaq lazım olacaq. İnstitutların özünü isə şəffaflıq və demokratiya prinsipləri əsasında işləyən yeni institutlara tabe etmək gərək olacaq.

  

Bir halda ki, bizim iqtisadiyyatımız qloballaşır, deməli olun üzərində qlobal demokratik nəzarət lazımdır. Biz buna nail ola biləcikmi? Bəli. İstənilən halda bizim başqa yolumuz yoxdur. Bütün bəşəriyyətin və planetin gələcəyi bizdən asılıdır. Kimsə deyə bilər ki, əgər bu qədər dəyişiklik istəyiriksə,  xəyalpərəstik. Amma əsl xəyalpərəstlər o kəslərdir ki, düşünürlər ki, biz hadisələrin indiki vəziyyətini sonra da sabit şəkildə saxlaya biləcik.

Ceyson Xikel

Mənbə: New Left Project

Tərcümə Günel Muradova

5 iyun- Beynəlxalq Ətraf Mühitin Müdafiəsi günüdür

“Şüurlu və rasional qidalanma uğrunda”!

Beynəlxalq Ətraf Mühitin Müdafiəsi günü bu il “Düşün.Qidalan.Qoru” şüarı altında qeyd olunacaq. O, geniş ictimaiyyətin diqqətini istehlak təhlükəsizliyi və böyük miqdarda qida məhsullarının tullantıya çevrilməsi məsələlərinə cəlb etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Məhz buna görə Beynəlxalq Ətraf Mühitin Müdafiəsi günü 2013 ona yönəlmişdir ki, bizlərdən hər biri bizim gündəlik qida məhsulları seçimimizin və bizim ona münasibətimizin ətraf mühitə necə təsir etdiyini başa düşsün. Milyonlarla kiçik və individual davranışlar  birlikdə böyük gücə və təsirə malik ola bilər. Ona görə qida məhsulları alarkən daha məsuliyyətli seçim edin, əlavə şeylər əldə etməyin, ekoloji təmiz məhsul alın, hər şeyi sonacan yeməyə və yeməyi atmamağa çalışın. Birlikdə tullantı axınını ( qida məhsullarının çevrildiyi tullantıları) əhəmiyyətli dərəcədə azalda , vəsaitimizə qənaət edə və ətraf mühiti qoruya bilərik.

Məhz buna görə Beynəlxalq Ətraf Mühitin Müdafiəsi günü 2013 ona yönəlmişdir ki, bizlərdən hər biri bizim gündəlik qida məhsulları seçimimizin və bizim ona münasibətimizin ətraf mühitə necə təsir etdiyini başa düşsün. Milyonlarla kiçik və individual davranışlar  birlikdə böyük gücə və təsirə malik ola bilər. Ona görə qida məhsulları alarkən daha məsuliyyətli seçim edin, əlavə şeylər əldə etməyin, ekoloji təmiz məhsul alın, hər şeyi sonacan yeməyə və yeməyi atmamağa çalışın. Birlikdə tullantı axınını ( qida məhsullarının çevrildiyi tullantıları) əhəmiyyətli dərəcədə azalda , vəsaitimizə qənaət edə və ətraf mühiti qoruya bilərik.

Planetin artan əhalisini qida ilə təmin etmək getdikcə daha da çətinləşir. Bu gün bizim sayımız 7 milyarddan çoxdur və 2050-ci ilə 9 milyarda çatacaq. Bununla belə hər il sizin və bizim üçün istehsal olunan qida məhsullarının pratiki olaraq 1/3-İ məhv olur və ya çürüyür. BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı üzrə proqramı (UN FAO) qeyd edir ki, hər il tullantıya çevrilən qida məhsullarının həcmi təxminən 1,3 milyard tonn təşkil edir. Eyni zamanda da Yerin hər yeddinci sakini aclıqdan əziyyət çəkir. Hər gün 5 yaşınadək olan 20000-dən çox uşaq aclıqdan həyatını itirir. Bundan əlavə, belə böyük həcmdə ərzağın məhvi ərtaf mühitə pis təsir edir və onsuz da azalmaqda olan  təbii ehtiyatları tükədir.

Biz qida məhsullarını boşuna itirməklə, onların istehsalı üçün sərf olunan resursları itiririk.  İnsanın məskunlaşdığı bütün torpaqların 25%-i qida məhsullarının istehsalı üçün istifadə olunur. İstifadə olunan bütün içməli suyun 70%-i və atmosferə atılan bütün parnik qazlarının 30%-i qida məhsullarının dünyəvi istahsalının payına düşür. Meşələrin qırılmasının 80%-i kənd təsərrüfatı sahələrinin genişləndirilməsi üzündən baş verir. Bu həm də bioloji müxtəlifliyin məhv olmasının əsas səbəblərindəndir.

Ona görə, yeməkdən əvvəl düşün və ərtaf mühiti qoru!

Təkamül nəzəriyyəsi haqda

Bu yaxınlarda FOM (Фонд «Общественное мнение» - İctimi Fikir Fondu) tərəfindən aparılan sorğudan aydın olub ki, rusiyalıların əksəriyyəti Darvinin nəzəriyyəsinə əsasən insanın meymundan əmələ gəlməsindən çox insanın tanrı tərəfindən yaradılmasına daha çox inanırlar. Ən qəribəsi isə budur ki, növlərin bütövlükdə təbii seçmə əsasında yaranması nəzəriyyədə insanın meymunabənzər əcdadlardan əmələ gəlməsi detalından daha çox qəbul edilir. Maraqlıdır, insanda qeyri-adi nə var ki, bütün canlı aləm heç bir təəccüb doğurmadan təkamül palçığında rahatca çapaladığı halda ona  ilahi yaradılışı  yazmaq istəyirlər? Mənim həmvətənlərim bu mənada  təkamül nəzəriyyəsini hamılıqla tamamilə inkar edən və hansı faktların göstərilməsinə baxmayaraq, hər şeyin eynilə Bibliyada yazıldığı kimi baş verdiyini iddia edən  amerikalı konservativ qardaşlardan fərqlənirlər. Baxmayaraq ki, hətta katolik kilsəsi də bu yaxınlarda elan etdi ki, təkamül prosesi, yəqin ki, olub. Bununla belə, katolik kilsəsi hələ ki, faktlar qarşısında baş əyən yeganə kilsə olaraq qalır.

Bir qədər köks ötürərək ( olduqca gözəl bir ölkə hansısa 20 il ərzində nəyə çevrildi!), belə əcaib məntiqi az da olsa aydınlaşdırmaq üçün şərhləri oxumağa başladım. Əgər “bu mümkün deyil, çünki,heç vaxt ola bilməz” kimi mənasız iddiaları çıxsaq, məğzi Darvinin hipotezinin sübut olunmadığı olan fikirlər qalır. Bu “hipotez”mənim daha çox xoşuma gəlir, nəzəriyyə yox, sadəcə hipotez. Qoca adam ağzından axmaq bir fikir qaçırıb, bu hamının başına gələ bilər! Amma əgər hipotez elmi cəhətdən sübut olunmayıbsa, bu heç də tanrı tərəfindən yaradılış ideyasından yaxşıdır demək deyil. Hər ikisi sadəcə nəzər nöqtəsidir, başqa heç nə, və hər ikisi, təsəvvür edin ki, məktəb proqramında bərabər yer almalıdır. Bilmək istərdim, həmin fikirlərdə cahillik daha çoxdur yoxsa hiyləgərlik.

Yazığınız gəlsin, əziz yoldaşlar, Darvin öz “hipotezini” 154 il əvvəl söyləmişdir. Əgər o güclü sübutedici faktlar bazası və nəhəng evristik potensialı ilə təkamül nəzəriyyəsinə çevrilməsəydi, indi onu kim xatırlayardı? Yəni, elm yüz il yarım vaxt ərzində letargiya yuxusunda olub? Alimlər bu qədər vaxt ərzində heç nə aydınlaşdırmayıblar və öyrənməyiblər deyə biz hələ də Darvini mühakimə edirik? Qətiyyən belə deyil. Darvinin zamanında gen haqqında heç bir anlayış və genetika yox idi, hələ antropologiya və ya molekulyar biologiyanı demirəm. İndi bütün bunların hamısı var. Və bu elmlərin məlumatları Darvin nəzəriyyəsinin mövqeyini tamamilə təsdiqlədilər. Ən yeni tədqiqatlar təkamül nəzəriyyəsini biologiyanın indiyə kimi qədul etdiyi nəzəriyyələr arasında ən çox sübut edilmiş nəzəriyyəyə çevirdi. Heç bir şişirtmə olmadan təkamül nəzəriyyəsinin müasir biologiyanın özü olduğunu söyləmək olar. Təkamül nəzəriyyəsini bəyənmədiyinizi deməklə, bütün müasir biologiyaya “yox” demiş olursuz. Tibb sahəsinə də həmçinin. Bioloqlar təkamül prosesinin mexanizmləri haqda mübahisə edirdilər və edəcəklər də, bu normaldır. Amma əvvəlcə Darvin, sonralar isə  Darvindən sonrakı  alim nəsillər tərəfindən işlənmiş təkamül nəzəriyyəsinin əsas müddəaları bugün biologiyanın danışdığı əsas dildir, və nə qədər ki, daha yaxşı bir şey meydana çıxmayacaq, biologiyanın başqa dili olmayacaq. İnsanın əmələ gəlməsi nəzəriyyəsi təkamül nəzəriyyəsinin ayrılmaz hissəsidir. Onu heyvanlar aləminin təkamül prosesi vasitəsilə yarandığını, bizi isə tanrı yaratdığını söyləməklə, üzüm dənələrini bulkadan eşələyib çıxardığımız kimi, çıxarıb atmaq asan deyil.

Bu yaxınlarda insanın və bütün insanabənzər meymun növlərinin genləri araşdırıldı. Ümumiyyətlə, gen olduqca maraqlı bir şeydir – o növün bütün tarixinin qeyd olunduğu arxiv kimidir, sadəcə onu oxumağı bacarmaq lazımdır. Bizim genimizdə psevdogenlərin kütləsi var. Psevdogenlər – əsl gen kimi görünən, amma işləməyən genlərdir. Məsələn, heyvanlarda əks cinsin nümayəndələrini cəlb etmək üçün istifadə olunan çoxlu feromonlar, iy maddələri var. Həmçinin, feromonları tanıyan xüsusi reseptorlar da var. İnsanda feromonlar və onların reseptorları yoxdur və ya təxminən yoxdur (alimlərin fikirləri ayrılır bu məsələdə). Amma uyğun genlər var. Amma həqiqi genlər yox, psevdo genlər. Və siçanlarda olan uyğun genlərə olduqca oxşardılar. Bilmirəm, psevdo genlərin əmələ gəlməsini təkamül prosesinin nəticəsi kimi izah etməkdən əlavə, başqa hansı sağlam düşüncə ilə izah etmək mümkündür. İrsən əcdadlardan keçmiş,funksiyasını itirmiş genlər tədricən gərəksiz bir şeyə çevrilərək, bir müddət gendə qeyri-aktiv vəziyyətdə qalır. Əgər insanı tanrı yaradıbsa, onda nə üçün öz yaratdığına  zədələnmiş siçan genləri yerləşdirib? Yəqin, tanrı böyük oyunbazdır.

Məlum oldu ki, bizim genimiz meymun genindən olduqca az fərqlənir – insanabənzər meymunlardan (şimpanze,qorilla,oranqutan,qibbon) 1,5% fərqlənir. Deməli belə çıxır ki, tanrı insanı özünə oxşadaraq deyil (Bibliyada qeyd edildiyi kimi “по своему образу и подобию” ), meymuna oxşadaraq yaradıb? Sonrası daha gülməlidir. Neandertalın genini araşdırdılar, və məlum oldu ki, bizim genlə neandertalın genində çox güman ki, bizim uzaq əcdadlarımızın neandertallarla cütləşməsi nəticəsində ora düşmüş 3-4% ümumi gen var. Amerikalıların dediyi kimi, “that explains uncle Harry” (İndi aydındır, Harri dayı niye belədir). Məhz insanın ilahi yaradılışının işığı altında neandertallarla nə edəcəyimiz aydın deyil. Onlar insanlara meymunlardan daha çox oxşayırdılar, düz yeriyirdilər, alət düzəldirdilər, hətta ola bilsin ki, danışa da bilirdilər, amma yenə də ümumi genlərə sahibdirlər. Onları da tanrı yaradıb yoxsa təkamül nəticəsində yaranıblar?

İnsanın bioloji olaraq heyvan olması heç kim üçün sirr deyil, və lazım olduqda hər kəs bu faktı asanlıqla qəbul edir. Və burda söhbət heç meymunlardan getmir. Mən çox üzr istəyirəm, amma meymunlar sadəcə bizim yaxın qohumlarımızdır, ümumiyyətlə isə, biz bütün heyvanlar aləmi ilə qohumuq. Həm də təkcə heyvanlar aləmi ilə deyil. Göbələklər də bizə qohumdur, sadəcə çox uzaq qohum. Baxmayaraq ki, yaxın qohumluq nisbi anlayışdır. Son onilliklər təkamülçü bioloqlar elə canlılar tapıblar ki, onlarla müqayisədə biz və kartof çox yaxın qohumuq. Bütün tarix boyu insan öz praktiki fəaliyyətində ona əsaslanırdı ki, o təbiətin bir parçasıdır, və çox doğru da edirdi. Cərrahlar uzun illər ürək üzərində əməliyyatları donuzlar üzərində təcrübədən keçirirdilər, çünki, biz çox şeydə məhz onlara bənzəyirik. Həmçinin də göz cərrahları. Yeri gəlmişkən, donuzun gözü hələ də insanın göz xəstəlikləri üçün ən yaxşı modeldir. Biz dərmanları və insan xəstəliklərinin müalicəsini siçovullar və siçanlar, bəzən isə meymunlar üzərində testdən keçiririk. Və inanın, dərman meymuna necə təsir edirsə, insana da eyni şəkildə təsir edir. Uzun illər, bakteriyalarda insan üçün insulin hazırlamağı öyrənməyənə qədər, diabetiklər öküz və donuz insulinindən istifadə edirdilər,əlbəttə, ağırlaşmalar olurdu, amma ümumlikdə dərman öz işini görürdü. Təkamülçü molekulyar biologiya,təkamülçü genetika və qazıntılar nəticəsində tapılmış növlərin genlərinin tədqiqi ilə məşğul olan yeni elm - paleogenomika bütün dəlillərlə insanın heyvanlar aləminin bir hissəsi olduğunu, hansısa ilahi yaradılış olmadığını göstərirlər. Odur ki, yaxşı olardı ki, əgər oxucuya xərçəngdən, şəkər xəstəliyindən, insuıtdan, Parkinson xəstəliyindən və ya sadəcə miqrendən müalicə olunmaq üçün hər hansı bir dərman, cərrahi və ya həra hansı bir başqa metod lazim olduğunda, yadına salsın ki, bütün bu metodlar alimlərin bizim dostlarımız olan heyvanların üzərində apardıqları tədqiqatlar sayəsində yaranıb, tanrının köməkliyi ilə deyil.

Təkamül nəzəriyyəsinin sübutuna dair bu qədər çox və əsaslandırılmamış iddialarla bərabər, insanın tanrı tərəfindən yaradılması iddiasının hansı sübut bazasına əsaslandığını eşitmək olduqca maraqlı olardı. Yaradılış nəzəriyyəsi tərəfdarları adətən əyani söhbətlərdən qaçırlar, və bu bəlkə də onlar tərəfindən ağıllı davranışdır. Onların mövqeyi pisdir. Məntiqi olaraq olduqca ziddiyyətlidir, və bundan əlavə, xeyli sayda qəbul edilmiş faktları inkar etməlidir, bu isə həmişə çətindir. Məsələn, qazıntılar nəticəsində tapılmış insanabənzər növləri – sümükləri görmək, onlara əl ilə toxumaq olar, yəni onlar kiminsə coşğun təxəyyülünün məhsulu deyil. Meymun və insan arasındakı ortaq xarakteri, ən azından onlardan bəzilərini görmək üçün mütəxəssis olmağa ehtiyac yoxdur. Müxtəlif ölkələrdə tapılmış onlarla skeletlər var. Onları heçə saymalıyıq yoxsa necə? Hələ gen və ya molekulyar məlumatlar haqda danışmıram, onlar o qədər çoxdur ki, saymaqla adam yorular.

Bəd ayaqda həm məntiqdən, həm də faktlardan imtina etmək olar. Meksikalılar dediyi kimi “solo Dios sabe por que hace las cosas” ( nə üçün belə etdiyini yalnız Tanrı özü bilir). Sual var? Sual yoxdur. Sadəcə  elə göstərmək lazımdır deyil ki, sanki təkamül nəzəriyyəsi və yaradılış ideyası eynihüquqlu və eyni dərəcədə qiymətli “nəzər nöqtələridir”. Əlbəttə, istədiyiniz nəzər nöqtəsinə sahib ola bilərsiz, hətta ən mənasızına belə, amma belə nəzər nöqtəsinin arxasında saysız-hesabsız elmi dəlillər və insanlığın praktiki təcrübəsi dayanan elmi nəzəriyyədən heç də pis olmadığını söyləmək – bu,üzr istəyirəm, uşaq bağçasıdır. Yaradılış ideyasının indiyə kimi heç nəyi izah etmədən təklif etdiyi yeganə şey sonsuz iddialardır ki, təkamül nəzəriyyəsi hər şeyi izah etmir.

İnsanın heyvanlarla qohumluğu təkcə maddi bədənlə məhdudlaşmır. O müqəddəslər müqəddəsi – insan psixikasına da aiddir. 2012-ci ilin iyulunda Kembricdə Frensis Krik-in xatirəsinə həsr olunmuş konfransda hazırlanmış “İnsanlarda və heyvanlarda şüur” adlı bəyannaməyə istinad edəcəm. O insanın xatirəsinə hansı ki, Uotsonla birlikdə DNK-nın strukturunu kəşf etmişdi. Tanınmış neyrobioloqların böyük bir qrupu konfransa yekun vuraraq qeyd etdi ki, insan psixikası nə həqiqi, nə də məcazi mənada göydən enməyib, heyvan psixikasının təkamülünün məhsuludur. Sübut budur ki, bütün əsas əsəb prosesləri tamamilə eynidir, ən azından, bütün məməlilərdə. İnsanda olan psixi halların əksəriyyəti, bəsit halda olsa belə, heyvanlarda da var, psixotrop dərmanlar insanlara və heyvanlara eyni dərəcədə təsir edir və s. Alimlər həmçinin təsdiq edirlər ki, bir çox heyvan növləri həmişə insanın üstünlüyü hesab edilən şüura  malikdirlər.Bəzilərinin fikrincə, şüura malik olan belə növlərdən biri osminoqdur.Belə qohumla müqayisədə meymun toya gedəsidir. Hətta alimlər bir az şişirtsələr belə, müasir neyrobiologiyanın çoxsaylı dəlilləri insan beyni və psixikası ilə bizim insanabənzər əcdadlarımızın və bugün yaşayan növlərin beyni və psixikasi arasında təkamül əlaqəsini aydın müşahidə etməyə kifayət edir.

  

Yevqeniya Qureviç (Vanderbilt Universitetinin professoru, ABŞ)

Tərcümə Günel Muradova