İkinci dünya müharibəsinin ənənəvi
tarixşünaslığı ABŞ-ın öz böyük gücünü və resurslarını düşmənlə mübarizəyə sərf
edərək Almaniya və onun mütəffiqləri ilə qəhrəmancasına vuruşmasını təsvir
edir. Amma hər şey tamamilə fərqli idi: amerika varlıları və onların ABŞ
hökumətindəki sədaqətli dostları uzun müddət özlərinin müharibədən əvvəlki sədaqətli
mütəffiqini – Hitleri unuda bilmirdilər.
Amerika əsgərləri Siciliyada və
Normandiya sahillərində qəhrəmancasına həlak olduqları zaman, ABŞ-dan
nasistlərin əlinə axınlarla yanacaq axıdılırdı, texniki hissələr və ən yeni
texnologiyalar gəlirdi.
1931-ci ildə “Detroyt Nyuz”-dan
amerikalı jurnalist Annetta Enton Almaniyanın yeni lideri Adolf Hitlerdən
müsahibə alırdı. Müxbir baş nasistin iş stolunun altında əsas Amerika avtomobil
iş adamı Henri Fordun portretini görür. Annettanın təəccübünə cavab olaraq,
Hitler səmimi şəkildə söyləyir: “ Mən Henri Fordu ilhamvericim hesab edirəm”.
Ford fürerin kumirləri arasında
təsadüfi deyildi. Məhz Fordun, həmçinin
ABŞ-ın bəzi varlılarının, sayəsində Almaniyanın hərbi potensialının gizli
yüksəlişi baş verdi. Müharibə ərəfəsi illərində reyxin iqtisadiyyatı sürətlə
artdı.
Yəqin ki,ata Henri Fordu amerika
iqtisadiyyatının ən tipik nümayəndəsi və eyni zamanda da Hitlerin böyük dostu
adlandırmaq olar. Amerika bazarının əsas başçılarından olan Henri Ford Milli
Sosialist Alman Fəhlə partiyasına ciddi maliyyə dəstəyi göstərirdi.
Minnətdarlıq əlaməti olaraq fürer nəinki onun portretini öz Münhendəki
rezidensiyasında asmışdı, həm də “Məbim mübarizəm” əsərində Ford haqda heyranlıqla yazmışdı. Əvəzində
Ford hər il “öz alman dostunu” ad günü münasibətilə təbrik edirdi, ona 50 000 reyx markası dəyərində “hədiyyə” verirdi.
Hələ müharibənin başlamasına qədər hitlerçilər fordun Almaniya, Belçika və Fransa
filiallarından 65 min yük maşını almışdılar. Bundan başqa, Fordu İsveçrədəki
filialı minlərlə alman yük maşınlarını təmir etmişdi. Alman avtonəqliyyatlarını
digər Amerika avtoqiqantı olan General Motors-un da İsveçrə filialı da təmir
etmişdi, hansı ki, bütün müharibə ərzində uğurla əməkdaşlıq və xeyli dividend əldə edərək alman
avtokonserni “Opel”in ən böyük sərmayəçisi idi. Amma Fordun rəqibi yox idi!
Amerikalı hərb tarixçisi Henri
Şneyderin sözlərinə görə, Ford alman sənayesi üçün həyati əhəmiyyətli olan
kauçukun alınmasında almanlara kömək edirdi. Bu azmış kimi, İkinci Dünya
müharibəsinin başlanmasına kimi ABŞ avto nəhənginin sahibi Hitleri hərbi
texnika ilə təmin edirdi ki, buna görə də Fordun 75 illiyi şərəfinə fürer
yubilyarı Üçüncü Reyxin əcnəbilər üçün ali mukafatı – “Alman Qartalının böyük xaçı”
ilə mukafatlandırdı. Alman səfiri avto maqnatın sinəsindən svastikalı xaçı
şəxsən asmaq üçün hətta Detroyta səfər belə etmişdi. Ford bu hədiyyəyə heyran
olur. 30 iyul 1938-ci il yubiley günündə təşkil edilmiş böyük bayram naharında
1500-d ən çox ən varlı Detroyt sakinləri iştirak edirdi. Hətta İkinci Dünya
müharibəsinin başlaması ilə belə Ford nasistlərlə əməkdaşlığa son qoymadı.
1940-cı ildə Ford Almaniya ilə mübarizə aparan İngiltərə təyyarələri üçün
mühərrik yığmaqdan imtina edir, həmin zamanda da Fransanın Puassi şəhərində
onun yeni zavodu Hitler ordusu üçün vermaxtın silahlandırılmasına keçən
avia-mühərriklər, yük və minik maşınları istehsal edir. “Ford” filialı 1941-ci
ildən sonra da işğal olunmuş Fransada vermaxt üçün yük maşınları istehsal
etməyə davam edirdi, onun Əlcəzairdəki digər filialı isə general Rommeli yük və
zirehli maşınlarla təhciz edirdi. Hətta 1943-cü ildə Soveti İttifaqı
hitlerçilərlə qanlı döyüşlər aparanda Fordun fransız filialları xüsusi olaraq
Almaniyanın xeyrinə çalışırdı. “Beş tonluq” yük maşınları və minik “fordları”
vermaxtın əsas ordu nəqliyyatı idi. Korporasiya üçün əsas olan gəlir məsələsi
idi, onu istənilən yolla qazanmağa çalışırdı. Müharibənin sonunda mütəffiqlərin
aviasiyası Puassidə yerləşən zavodu bombaladı, amma Fordun Kölndə yerləşən
zavoduna toxunmadı, baxmayaraq ki, qədim şəhərin tamamilə dağıdılmışdı.
Maraqlıdır ki, müharibədən sonra “Ford” şirkəti, onun əsas rəqibi “General
Motors” kimi, vəkillən sayəsində ABŞ hökumətidən “onların düşmən ərazisində
yerləşə mülkiyyətinə dəymiş zərərə görə” kompensasiya almağa müvəffəq oldu..
“Ford” alman hərbi maşınının
yaradılmasında əli olan yeganə amerika şirkəti deyildi. İkinci Dünya
müharibəsinin başlanmasına yaxın amerika korporasiyalarının öz alman
filiallarında və nümayəndəliklərində yerləşən əmanətlərinin cəmi 800 milyon
dollara təşkil edirdi. Ford şirkətinin kapitalı – 17,5 milyon,
Standard Oil of New Jersey (bugün Exxon adı ilə fəaliyyət
göstərir) – 120 milyon, General Motors – 35 milyon, ITT – 30
milyon.
Beləliklə, amerika şirkətləri reyxin aviasiyası
üçün minlərlə avia-mühərrik və , ən
əsası, onların istehsalına lisenziya vermişdilər.Məsələn, Almaniyanın ən böyük
nəqliyyat təyyarəsi olan “Yunkers-52” -nin təhciz olunduğu BMW “Xornet” mühərriki Prat
& Whitney amerika şirkətinin lisenziyası ilə istehsal olunurdu. Almaniyada
Opel General Motors-a aid idi. Bu şirkətin zavodlarında reyxin zirehli texnikası
hazırlanırdı, həmçinin Junkers-88 bombardumançılarının 50% güc
aqreqatları. 1943-cü ildə General Motorsun alman filialı ilk reaktiv qırıcı
təyyarə Messerschmitt-262 üçün mühərrik işləyib-hazırladı və istehsal etməyə
başladı.
İBM şirkəti İkinci Dünya müharibəsi
zamanı öz kapitalını 3 dəfə artırdı. Onun böyük hissəsi Hitlerlə əməkdaşlıq
sayəsində əldə edilmişdi. Alman filialları vasitəsilə tədarük edilən hesablama
maşınları nasistlərə qısa vaxt ərzində işğal edilmiş ölkələrdə əhalinin
siyahıya alınmasına və həbs edilməli
olan insanların sayının müəyyənləşdirilməsinə imkan verdi. İBM öz hesab
maşınları, texniki hissələr və xüsusi kağızlarla reyxin çox müəsissələrini,
həmçinin də konslaqerləri təhciz edirdi.
Əlbəttə, ABŞ hökuməti sözdə amerika
korporasiyalarının nasistlərlə əməkdaşlığına qarşı çıxırdı. Məsələn,
müharibənin gedişi zamanı belə
əməkdaşlığa görə sərt cəza tədbirləri nəzərdə tutan “Trading with the enemy act” qanunu qəbul
edilmişdi. Amma işdə kapitalistlər tərəfindən bütün hakimiyyət eşelonlarına
göndərilmiş çoxsaylı lobbiçilər bununla
istənilən maneələri aşmağa kömək edirdilər.
Düşmənlə iqtisadi əməkdaşlığa qarşı
çıxanlar arasında olan amerikalı vəkil Ceyms Martin “Biznes Qardaşlığı”
kitabında yazırdı: “Almaniyada bizə mane olan almanlar deyildi, amerikalı
biznesmenlər idi. Bizə mane olanlar Birləşmiş Ştatlarda fəaliyyət göstərirdilər,
amma açıq fəaliyyət göstərmirdilər. Bizə mane olan konqress tərəfindən təsdiq
olunmuş hər hansı bir qanun, ABŞ prezidentinin əmri, prezidentin və ya hər
hansı kabinet üzvünün siyasi kursun dəyişilməsi haqda qərarı deyildi. Qısası,
formal olaraq bizə “hökumət” mane olmurdu. Amma bizə, aydın olduğu kimi,
hökumətin hərəkət etdiyi vasitələri əlində saxlayan qüvvələr mane olurdu.
Getdikcə böyüyən iqtisadi güc qarşısında hökumət tamamilə gücsüzdür, və əlbəttə
ki, bu təzə xəbər deyil”.
Hətta Almaniya ABŞ-a müharibə elan
etdikdən sonra belə bir sıra nəhəng amerika şirkətləri Ağ Evin verdiyi imkanlar
sayəsində Hiterlə əməkdaşlığı davam etdirirdi.
Neft şirkəti Standard Oil of New Jersey (Exxon) nasistləri
benzinlə təmin edirdi, “neytral” İspaniya almanları formal olarq Madrid üçün
nəzərdə tutulmuş amerika “qara qızılı” ilə təhciz edərək, demək olar
ki, xüsusi olaraq vermaxt üçün işləyirdi. Hətta 1944-cü ilin ilk aylarında
Almaniya İspaniyadan aylıq 48 min ton neft ixrac edirdi.
Digər strateji xammal – kauçuk ilə də
eyni şey baş verirdi. Ştatlar öz ordusunu xammalla təhciz etmək qabiliyyətində
olmayanda, xüsusilə sintetik kauçukla, Standard Oil Hitler Almaniyası ilə
müqavilə bağlamışdı ki, bu müqaviləyə əsasən şirkət müntəzəm olaraq okeanın o
tayına – Almaniyaya, İtaliyaya və Avstriyaya xammal, yanacaq və kauçuk
tədarükünü həyata keçirməyi öhdəsinə götürürdü. Nəticədə amerika ordusu heç
nəsiz qaldı – lazımi xammal tədarükü Rokfeller klanı tərəfindən 8 il qabağa
yazılmışdı. ABŞ İkinci Dünya müharibəsinə qatılanda amerika hökuməti alman
konsernlərindən alınmış kauçuk və digər lazımi xammalları satan tədarükçü ingilis
kontoru ilə razılaşmağa məcbur oldu. Beləliklə, amerikalılar üçüncü şəxslər
vasitəsilə elə öz xammallarını əldə edəndə Standard Oil həm bu, həm də digər
tərəfdən yüksək gəlir əldə edirdi.
1942-ci ildə ABŞ-da kiçik skandal baş
verdi: Standard Oil qəsdən ABŞ ordusu üçün metanol tədarükünü azaltdı. Metanol
təbii qaz və sintetik kauçuk əsasında yağlayıcı maddələrin istehsalı üçün
istifadə olunurdu. Nəhayət, 1943-cü ildə Rokfellerlər işğal edilmiş Fransaya 25 min ton ammonium sulfat və 10 min
ton pambıq satılmışdı, baxmayaraq ki, bu malların çatışmazlığı Birləşmiş
Ştatlarda çox hiss olunurdu.
Bundan başqa, almanlara okeanın o
tayından sintetik kauçuk, aviasiya və nəqliyyat sənayesi, tanklar üçün texniki hissələr də gəlirdi. Müharibə
ərzində Almaniyanın ABŞ-dan aldığı 1100 ton volfram xüsusən qiymətli idi.
Məlumdur ki, volfram tank əlehinə snaryadların hazırlanmasında və elektrik
sənayesində əsas vacib komponentdir.
Amerika korporasiyaları Reyxə hərbi
layihələrlə də kömək edirdilər. Müharibənin qızğın vaxtı Morqan-lar tərəfindən
nəzarət olunan ABŞ-ın “İnternational Telephone Telegraph” çoxmillətli telefon
korporasiyası alman kolleqaları ilə əl-ələ İsveçrə ərazisində işləyirdilər.
İTT-in sərmayəçilərindən biri Təhlükəsizlik Xidmətinin siyasi kəşfiyyat rəisi
Valter Şellenberq idi. İTT başçısı
polkovnik Sostenes Ben müharibə zamanı idarə olunan aviabombaların
təkmilləşdirilməsində nasistlərə köməklik edirdi. Belə bombaların köməkliyi
ilə almanlar barbar kimi Londonu
dağıdırdılar, xeyli sayda gəmiləri batırırdılar və məhv edirdilər. Taleyin
ironiyasından, belə gəmilərin içərisində amerikanın “Savanna” gəmisi də vardı.
Nyurnberq prosesi zamanı “ReyxsBank”ın
rəhbəri və iqtisadiyyat naziri Yalmar
Şaxtı muhakimə edərkən, o Opel-in General Motors ilə əlaqələrini xatırlatdı və
ittiham olunanlar kürsüsündə amerikan biznesinin kapitanlarının da
əyləşdirilməsini təklif etdi. Təbii ki, təklif qəbul edilmədi.
Tərcümə Azərbaycan Ekososialistlərinə məxsusdur