İslandiya presedenti. Dünya KİV-nin səssizliyi

23 oktyabr tarixində İslandiyada nə baş verdiyindən xəbəriniz var? Yəqin ki, yoxdur. Bilirsiz, niyə heç nə eşitməmisiz? Ona görə ki, 23 oktyabrda İslandiyada inqilab baş verib – tamamilə dinc, amma buna görə digərlərindən daha da “inqilabi”. Hansı ki, eyni zamanda göstərdi ki, liberalların haqqında danışmağı sevdiyi “demokratik prosedurlar” çoxluq tərəfindən, bir qayda olaraq azlıq tərəfindən deyil, nəzarətə alındığında necə “təhlükəli” olur.

Məhz buna görə İslandiyanın tipik nümunəsi dünya KİV-i tərəfindən səsləndirilmir, tamamilə gizlədilir çünki, İslandiya misalının digər dövlətlər üçün də nümunə olması bütün dünyanın hakimiyyət başında duranlarının sonuncu istədiyi şeydir. Amma, hər şey haqda bir-bir.

Bu ilin 23 oktyabrında İslandiyada yeni Konstitusiyanın qəbul olunduğu referendum keçirildi. Bu referendum İslandiya xalqının 2008-ci ildən bəri, - nə vaxt ki, islandiyalılar gözlənilmədən öyrəndilər ki, onların ölkəsi, AB-nin üzvü maliyyə böhranı nəticəsində, sözün həqiqi mənasında tamamilə müflis olub - apardığı mübarizədə yekun akkorddur.

Ona görə gözlənilməz idi ki, bu “ən effektiv” neoliberal iqtisadiyyat tərəfindən təmin olunmuş 5 illik çiçəklənmə dövründən sonra baş verirdi. 2003-cü ildə ölkənin bütün banklarının mülkiyyət növünün dəyişdirilməsinə əsaslanaraq, və xarici investorları cəlb etmək məqsədilə onlar minimal vəsait xərcləri ilə yüksək gəlirlilik verən onlayn-banking tətbiq edirdilər.

Və həqiqətən də, islandiya bankları xeyli kiçik britaniya və hollandiya investorlarını cəlb etdilər, və hər şey çox yaxşı gedirdi, iqtisadiyyat da (neoliberal nöqteyi-nəzərindən) böyüyürdü,çiçəklənirdi və ətirlənirdi. Amma, adəti üzrə, bir nüans vardı: nə qədər çox investisiya cəlb olunurdusa, bankların xarici borcları bir o qədər sürətlə artırdı. 2003-cü ildə İslandiyanın borcu ÜMM –in 200%-ə bərabər idi, 2007-ci ildə isə artıq 900% təşkil edirdi.
2008-ci ilin dünya maliyyə böhranı “çiçəklənən” İslandiya iqtisadiyyatı üçün ölümcül zərbə oldu. Üç əsas İslandiya bankı: Landbanki,Kapthing və Glitnir – partladı və milliləşdirildi, krona isə avroya nəzərən dəyərini 85% itirdi. Və ilin sonunda İslandiya müflis olduğunu elan etdi.
Və burada İslandiyanın demokratik ölkə olduğunu xatırlamaq zamanı gəldi. Amma əvvəlcə islandiyalılar “adi” nümayəndəli demokratiyaya arxalanmağa qərar verdilər. Bankların iflasından bir neçə ay sonra islandiyalılar böhranın səbəkarı olan bankirlərə və onun dərinləşməsinə imkan verən avam siyasətçilərə qarşı etiraz edərək küçələrə çıxdılar. Etiraz və iğtişaşlar hökuməti sonunda istefaya getməyə məcbur etdi.

Seçkilər 2009-cu ilin aprelində baş tutdu, onların nəticələrinə əsasən hakimiyyətə, bir tərəfdən dərhal neoliberal iqtisadi sistemi pisləyən, digər tərəfdən isə tezliklə Dünya Bankının və AB-nin ümumilikdə 3,5 milyard avro borcu olan islandiya banklarının borclarını bağlamaq tələblərinə təslim olan sol koalisiya gəldi. Bu o demək idi ki, hər bir İslandiya vətəndaşı 15 il ərzində təkcə fərdi şəxslərin (bank sahiblərinin) digər fərdi şəxslər qarşısında borclarını bağlamaq üçün hər ay 100 avro ödəməlidir.

Bu hətta sakit islandiyalılar üçün belə ağ oldu. Və hadisələrin tamamilə ekstraordinar inkişafına gətirib çıxardı. Vətəndaşların müstəqil maliyyəçilərin səhvləri üzündən ödəməli olması, xüsusi borcları bağlamaq üçün bütün ölkə üzərinə vergi qoyulması ideyası o qədər qəbuledilməz idi ki, yeni kütləvi etirazlar dalğası yaratmışdı. Hansı ki, İslandiya başçılarını sözün həqiqi mənasında əhalinin çoxluğunun tərəfinə keçməyə məcbur etdi. Nəticədə prezident Olafur Raqnar Qrimsson artıq parlament tərəfindən qəbul edilmiş, İslandiya vətəndaşlarını island bankirlərinin borclarında məsuliyyətli edən qanunu təsdiq etməkdən imtina etdi və referendum keçirilməsinə razılıq verdi.
Bunun ardınca “beynəlxalq birliyin” “azad dünya” üçün çox xarakterik olan reaksiyası - İslandiyaya görünməmiş təzyiqlər başlandı. Britaniya və Hollandiya, islandiya banklarının onların vətəndaşlarının borclarını qaytarmadığı halda İslandiyanın tamamilə izolyasiyasına qədər ağır iqtisadi sanksiyalarla hədələyirdi. BVF ölkəni istənilən yardımdan məhrum etməklə hədələyirdi. Britaniya hökuməti islandiyalıların əmanətlərinin və cari hesablarının dondurulması ilə qorxudurdu. Amma islandiyalılar təzyiq altına düşmədilər, prezident Qrimsson isə belə fikir bildirdi: “Bizə deyirdilər ki, beynəlxalq birliyin şərtlərini qəbul etməsək, şimali Kubaya çevriləcik. Amma biz onlarla razılaşsaydıq, o zaman şimali Haitiyə çevrilərdik”.

Referendum 2010-cu ilin mart ayında keçirildi. İslandiyalılar referendumda xarici investorlara vəsait qaytarmamağa qərar verdilər – Britaniyaya və Niderlanda – 93% iştirakçı bank borclarının qaytarılmasının əlehinə səs verdi. BVF dərhal kreditləşdirməni dondurdu. Amma artıq islandiyalıları tutmaq mümkün deyildi. Vətəndaşların dəstəyi ilə hökumət maliyyə böhranında məsuliyyətli olan şəxslər barəsində mülki və cinayət araşdırmalarına başladı. İnterpol Kaupthing bankının keçmiş başçısı Siqurdura Eynarssonun həbsinə dair beynəlxalq order verdi, iflasda iştirak edən digər bankirlər ölkədən qaçdılar.

Amma bu bütün hamısı deyildi. İslandiyalılar əldə olunanlarla kifayətlənmədilər – ölkəni beynəlxalq maliyyədən və virtual vəsaitlərdən azad edəcək yeni Konstitusiyanın qəbul edilməsi haqda qərar qəbul edildi. Bununla belə, islandiyalılar yeni Konstitusiyanı özləri,hamılıqla yazmaq istədilər. Və bu alındı!

Əsas Qanunun Layihəsini 2010-cu ildə Milli Assambleyanın üzvləri tərəfindən təsadüfən (lotereya sistemi ilə) seçilmiş 950 sadə vətəndaş yazdı.
Yeni Konstitusiyanı hazırlayıb qurtarmaq üçün, İslandiya xalqı tərkibinə 25 vətəndaş daxil olan Konstitusiya Şurası seçdi (artıq seçki ilə). Sadə vətəndaşlar – balıqçılar,fermerlər,həkimlər,evdar qadınlar – hər birini minimum 30 vətəndaş tövsiyyə etmiş,heç bir siyasi partiyaya üzvlüyü olmayan 522 yaşlı insan içərisindən seçilmişdi.

Rusiyalı “demokratik” jurnalist Pavel Pryanikov xarakterik “Hər bir aşpaz qadın Konstitusiya yaza bilər” adlı məqalədə yazdığı kimi: “Xüsusilə qeyd edək ki, İslandiyada heç kim hiddətlənmədi ki, 522 insanın bioqrafiyasını və onların siyasi proqramını oxumaq,həmçinin belə böyük sayda insanın familyasının salındığı seçici bülletenindən baş açmaq mümkün deyil.”
Sonra Konstitusiyanın mətni və konstitusiya qanunları üzərində düzəlişlərə başlandı. Elə həmin P.Pryanikovdan sitat gətirək: “Ardınca isə Şura kraudsorsinq sistemindən – bütün insanların öz işində iştirakından istifadə etdi. Vətəndaşların təklifləri “facebook”,”twitter” və hətta “youtube” vasitəsilə qəbul olunurdu. Sadə islandiyalılardan Şuranın işinə dair cəmi 3600 şərh və konstitusiyada 370 düzəliş daxil olmuşdu. Şura ictimai müzakirə üçün hər həftə internetdə yeni maddələr nəşr edirdi. 2-3 həftə sonra, ictimaiyyətdən və ekspertlərdən daxil olmuş təklifləri gözdən keçirdikdən sonra, Şura məqalələrin yekun versiyasını nəşr etdi, hansı ki, yenidən müzakirədən keçirildi. Bundan başqa, Şura üzvləri hər həftə öz işləri haqda hekayə yazırdılar və onu “youtube”-a yerləşdirirdilər, onların iclasını isə birbaşa efirlə internetdən izləmək olardı. İşin sonunda Şuranın bütün 25 üzvü Əsas Qanun üzərində işin yekunlaşmasına səs verdilər. “Biz, İslandiyanın insanları, hər birimizin ümumi masa ətrafında bərabər yer tutacağı ədalətli cəmiyyət qurmağı arzulayırıq”, - Konstitusiya bu sözlərlə başlayır”.

Şərhlərdə Konstitusiya Şurasının üzvləri etiraf edirlər ki, Konstitusiyanın ilk cümləsi xarici dillərə tərcümədə bir qədər biçimsiz səslənir, amma onların fikrincə, o hər bir islandiyalı üçün aydındır və hər kəs üçün bərabər imkanların yaradılmasına səy göstərilməsini daha yaxşı ifadə edir. Konstitusiya layihəsinə əsasən, adanın təbii resursları yalnız ictimai mülkiyyətə daxildir. Bütün işçi sənədləri,əgər dövlət sirri sayılmırsa, açıq istifadə üçün saxlamağı dövlətin öhdəsinə qoyan “Açıq informasiya və düzgünlük” adı altında maddə xüsusi maraq doğurur. Həmçinin, Konstitusiya hökumətə yalnız insanın xeyrinə deyil, həm də planetin və biosferin xeyrinə işləməyi bir vəzifə olaraq tapşırır. Ayrı bir maddə heyvan hüquqlarını təsbit edir.
Yenilikçi sənəddə əksər avropa konstitusiyalarından çıxarılmış, olduqca arxaik normalar üçün də yer ayırılıb. Belə ki, İslandiyanın Yevangelist-lüterian kilsəsi dövlət statusunu saxlayır.

Burada hadisələrin gələcək inkişafı üçün çox vacib bir nüansı qeyd etmək lazımdır. Konstitusiya Şurası öz tərkibinə görə, indi belə səsləndirmək qəbul olunduğu kimi, “avrososialist” oldu. İslandiyalıların əksəriyyəti sol baxışlara tərəfdar olmasına görə yox, islandiya sağlarının uzağı görəbilməməzliyi və sadəcə axmaq davranışı nəticəsində:əvvəllər hakimiyyətdə olan “İnkişaf Partiyası” və “Azadlıq partiyası” öz tərəfdarlarını Konstitusiya Şurasının seçkilərini və Konstitusiya üzərində işləri boykot etməyə çağırırdılar, və onların seçiciləri belə də etmişdilər. Nəticədə həm Şuranın özündə, həm də yeni Konstitusiyanın mətnində sağların və mühafizəkarların təsiri çox az oldu.

Beləliklə, həm obyektiv,həm də subyektiv faktorların yekun fəaliyyəti nəticəsində çoxluq gözlənilmədən vəziyyətin sahibi oldu – həm Konstitusiya Şurasında, həm Konstitusiya hazırlanmasında iştirak edənlərin arasında, həm də referendumda səs verənlərin arasında. Və nəticə o qədər “gözlənildiyindən artıq oldu” ki, artıq bir aydan çoxdur ki, aparıcı dünya KİV-i 23 oktyabr islandiya ümumxalq referendumunun nəticələri haqda məharətlə susur, hansında ki, 66% qatılmaq məcburi olduğu halda islandiyalıların 80%-dən çoxu Knstitusiya layihəsinə razılıq vermişdi.

Anladız? Konstitusiyanın hazırlanmasında və qəbulunda çoxluğun iştirakına icazə verən kimi, iqtisadiyyatın bütün müsibətlərindən panaseya kimi privatizasiyanın əvəzinə resursların milliləşdirilməsi, dövlət sirrlərinin əvəzinə - aşkarlıq, demokratiyanın ciddi nümayəndələrinin əvəzinə - birbaşa demokratiya elementləri “alındı”.

Və Allah eləməsin ( dünyanın neoliberal hökumətlərinin nöqteyi-nəzərindən) digər dövlətlər də İslandiya nümunəsindən örnək götürsün. Axı bugün, 2 il bundan əvvəl İslandiyaya təklif olunan qərarlar digər xalqlara təklif olunur. Yunanıstan xalqına deyirlər ki, onların dövlət sektorunun privatizasiyası yeganə çıxış yoludur. Eyni şeyi italyanlara,ispanlara və portuqaliyalılara da deyirlər..

Bəs onlar islandiyalılardan nümunə götürsələr necə olacaq? Bu haqda düşünmək qorxuludur...
Axı, buna doğru gedir! Dayanmadan tətil edən “avropa donuzlarının” (PİGS - AB-nin müflisləşmə vəziyyətində olan 4 ölkəsinin işarəsi: Portuqaliya (P),İtaliya (İ),Yunanıstan (G), İspaniya (S) ) mədəni istirahət etməyə imkan vermədikləri bizim turistlərin bir çoxu, fikir verirlər ki, bir çox nəqliyyatda tez-tez İslandiyanın adı çəkilir. Amma xəbər proqramları bu xırda şeylər haqda da heç nə demirlər – onları əsas şeylər maraqlandırır – bu "donuzlar" partlamış şəxsi bankların borclarını ödəmək üçün təklif edilən kreditləri hansı şərtlərlə götürməyə razılaşacaqlar.

Məhz buna görə islandiya referendumu haqda heç nə bilmirdiz – dünya KİV-i özünü elə göstərir ki, sanki heç nə olmayıb. Axı KİV də, dövlət kimi, parlament kimi hakim sinfin maraqlarını təmsil edir.

Amma, çoxluğun maraqları ona yaxın olan və əsl demokratiyaya laqeyd olmayan hər kəs üçün islandiya tarixi – dərsdir. Təkilatlanmış çoxluğun dərsi. Çoxluğun hüquqların real həyata keçirmək dərsi. Xalq qanunvericiliyinin və xalq özünüidarəsinin dərsi. Prinsip etibarilə həqiqi demokratiyanın mümkün olmayacağı hər şeyin dərsi.


Tərcümə Günel Muradova

Размышления юноши при выборе профессии К.Маркс (1835)

Животному сама природа определила круг действий, в котором оно должно двигаться, и оно спокойно его завершает, не стремясь выйти за его пределы, не подозревая даже о существовании какого-либо другого круга. Также и человеку божество указало общую цель — облагородить человечество и самого себя, но оно предоставило ему самому изыскание тех средств, которыми он может достигнуть этой цели; оно предоставило человеку занять в обществе то положение, которое ему наиболее соответствует и которое даст ему наилучшую возможность возвысить себя и общество.

Возможность такого выбора является огромным преимуществом человека перед другими существами мира, но вместе с тем выбор этот является таким действием, которое может уничтожить всю жизнь человека, расстроить все его планы и сделать его несчастным. серьезно взвесить этот выбор — такова, следовательно, первая обязанность юноши, начинающего свой жизненный путь и не желающего предоставить случаю самые важные свои дела.
У каждого есть перед глазами определенная цель, — такая цель, которая, по крайней море ему самому, кажется великой и которая в действительности такова, если ее признаёт великой самое глубокое убеждение, проникновеннейший голос сердца, ибо божество никогда но оставляет смертного совершенно без руководителя; голос этот говорит тихо, но уверенно.

Но это — легко заглушаемый голос, и то, что мы считали воодушевлением, порождено, быть может, мгновением, — и точно так же возможно, что мгновение вновь уничтожит его. Наше воображение, быть может, воспламеняемо, наши чувства возбуждены, призраки носятся перед нашими глазами, и мы страстно увлечены той целью, которую, мнится нам, само божество нам указало; но то, что мы с жаром прижимали к сердцу, скоро отталкивает нас, — и вот всё наше существование разрушено.

Мы должны поэтому серьезно взвесить, действительно ли нас воодушевляет избранная профессия, одобряет ли ее наш внутренний голос, не было ли наше воодушевление заблуждением, не было ли то, что мы считали призывом божества, самообманом. Но сможем ли мы это узнать, не обнаружив самый источник воодушевления?

Великое окружено блеском, блеск возбуждает тщеславие, а тщеславие легко может вызвать воодушевление или то, что показалось нам воодушевлением; но ТОГО, КОГО УВЛЕК ДЕМОН ЧЕСТОЛЮБИЯ, РАЗУМ УЖЕ НЕ В СИЛАХ СДЕРЖАТЬ, И ОН БРОСАЕТСЯ ТУДА, КУДА ЕГО влечет НЕПРЕОДОЛИМАЯ СИЛА: ОН УЖЕ БОЛЬШЕ НЕ ВЫБИРАЕТ САМ СВОЕГО МЕСТА В ОБЩЕСТВЕ, А ЭТО ЗА НЕГО РЕШАЮТ СЛУЧАЙ И ИЛЛЮЗИЯ.
Нашим призванием вовсе не является такое общественное положение, при котором мы имеем наибольшую возможность блистать: подобное положение не таково, чтобы, занимая его, быть может, в течение долгого ряда лет, мы ни разу не почувствовали бы усталости, наше рвение никогда бы не иссякло, наше воодушевление никогда бы не остыло. Наоборот, вскоре мы почувствуем, что наши желания не удовлетворены, что паши идеи не осуществились, мы станем роптать на божество, проклинать человечество.

Но не одно только тщеславие может вызвать внезапное воодушевление той или иной профессией. Мы, быть может, разукрасили эту профессию в своей фантазии, — разукрасили ее так, что она превратилась в самое высшее благо, какое только в состоянии дать жизнь. Мы не подвергли эту профессию мысленному расчленению, не взвесили всей ее тяжести, той великой ответственности, которую она возлагает на нас; мы рассматривали ее только издалека, а даль обманчива.
В этом случае наш собственный разум не может служить нам советником, ибо он не опирается ни на опыт, ни на глубокое наблюдение, будучи обманут чувствами, ослеплен фантазией. Но куда же нам обратить свои взоры, кто поддержит нас там, где наш разум покидает нас?
Родители, которые уже прошли большой жизненный путь, которые испытали уже суровость судьбы, — подсказывает нам наше сердце.
И если наше воодушевление сохраняет еще свою силу, если мы продолжаем еще любить избранную профессию, чувствовать призвание к ной и после того. как хладнокровно обсудили ее, увидели всю ее тяжесть, все ее трудности, — тогда мы должны избрать ее, тогда не обманет нас воодушевление, не увлечет поспешность.

Но МЫ НЕ ВСЕГДА МОЖЕМ ИЗБРАТЬ ТУ ПРОФЕССИЮ, К КОТОРОЙ ЧУВСТВУЕМ ПРИЗВАНИЕ; НАШИ ОТНОШЕНИЯ В ОБЩЕСТВЕ ДО ИЗВЕСТНОЙ СТЕПЕНИ УЖЕ НАЧИНАЮТ УСТАНАВЛИВАТЬСЯ еще ДО ТОГО, КАК МЫ В СОСТОЯНИИ ОКАЗАТЬ НА НИХ ОПРЕДЕЛЯЮЩЕЕ ВОЗДЕЙСТВИЕ.
Уже наша физическая природа часто противостоит нам угрожающим образом, а ее правами никто не смеет пренебрегать.
В наших силах, правда, стать выше ее, но тем быстрее произойдет тогда наше падение; мы решаемся в таком случае строить здание на рыхлой основе, и вся наша жизнь превращается в злосчастную борьбу между духовным и телесным принципом. Но как может тот, кто но в состоянии победить в самом себе борющиеся элементы, противостоять неудержимому натиску жизни, как может он спокойно действовать? А ведь только из спокойствия могут возникнуть великие и прекрасные дела; оно — та почва, на которой только и произрастают зрелые плоды.
Но несмотря на то, что при таком физическом состоянии, которое не соответствует нашей профессии, мы не в состоянии работать долго и редко работаем с радостью, всё же мысль, что мы своеблагополучие принесли в жертву долгу, толкает нас на то, чтобы действовать энергично, хотя и со слабыми силами. Если же мы избрали профессию, для которой у нас пет необходимых способностей, то мы никогда не исполним ее достойным образом и вскоре с чувством стыда должны будем убедиться в своей собственной неспособности и сказать себе, что мы — бесполезные существа на свете, что мы являемся такими членами общества, которые не могут осуществить свое призвание. Самым естественным результатом будет тогда презрение к самому себе; а есть ли чувство более мучительное есть ли чувство, которое еще меньше, чем это, может быть возмещено дарами внешнего мира? Презрение к самому себе — это змея, которая вечно растравляет и гложет сердце, высасывает его животворящую кровь, влипает в нее яд человеконенавистничества и отчаяния.

Заблуждение относительно наших способностей к определенной профессии, которую мы подвергли подобному рассмотрению, — это ошибка, которая мстит за себя, и если даже он, не встречает порицания со стороны внешнего мира, то причиняет нам более страшные муки, чем те, какие в состоянии вызвать внешний мир.
Если мы всё это взвесили и если условия нашей жизни позволяют нам избрать любую профессию, тогда мы можем выбрать ту, которая придает нам наибольшее достоинство, выбрать профессию, основанную на идеях, в истинности которых мы совершенно уверены. Мы можем выбрать профессию, открывающую наиболее широкое поприще для деятельности во имя человечества и для нашего приближения к той общей цели, по отношению к которой всякая профессия является только средством, — для приближения к совершенству.
Достоинство есть именно то, что больше всего возвышает человека, что придает его деятельности, всем его стремлениям высшее благородство, что позволяет ему несокрушимо возвышаться над толпой, вызывая ее изумление.

Но достоинство может придать лишь та профессия, в которой мы не являемся рабскими орудиями, а самостоятельно творим в своем кругу; та профессия, которая не требует предосудительных действий— предосудительных хотя бы только по внешнему виду — и за которую даже самый лучший может приняться с благородной гордостью. Профессия, обладающая всем этим в наибольшей степени, не всегда является самой высокой, но всегда самой предпочтительной.
Но подобно тому как нас унижает профессия, не соответствующая нашему достоинству, точно так же изнемогаем мы под тяжестью профессии, основанной на идеях, которые впоследствии будут нами признаны ложными.
Тут мы не видим другого спасения, кроме самообмана, а спасение, которое строится на самообмане, — это спасение, полное отчаяния.
Те профессии, которые не столько вторгаются в самую жизнь, сколько занимаются абстрактными истинами, наиболее опасны для юноши, у которого еще нет твердых принципов, прочных и непоколебимых убеждений. Вместе с тем эти профессии кажутся нам самыми возвышенными, если они пустили в нашем сердце глубокие корни, если идеям, господствующим в них, мы готовы принести в жертву нашу жизнь и все наши стремления.
Они могут осчастливить того, кто имеет к ним призвание, но они обрекают на гибель того, кто принялся за них поспешно, необдуманно, поддавшись моменту.
Наоборот, высокое мнение об идеях, на которых основана наша профессия, придает нам более высокое положение в обществе, повышает наше собственное достоинство, делает наши действия непоколебимыми.

Тот, кто избрал профессию, которую он высоко ценит, содрогнется при мысли, что может стать недостойным ее, — он будет поступать благородно уже потому, что благородным является положение, занимаемое им в обществе.
Но ГЛАВНЫМ РУКОВОДИТЕЛЕМ, КОТОРЫЙ ДОЛЖЕН НАС НАПРАВЛЯТЬ ПРИ ВЫБОРЕ ПРОФЕССИИ, ЯВЛЯЕТСЯ БЛАГО ЧЕЛОВЕЧЕСТВА, наше собственное совершенствование. Не следует думать, что оба эти интереса могут стать враждебными, вступить в борьбу друг с другом, что один из них должен уничтожить другой; человеческая природа устроена так, что человек может достичь своего усовершенствования только работая для усовершенствования своих современников, во имя их блага.
Если человек трудится только для себя, он может, пожалуй, стать знаменитым ученым, великим мудрецом, превосходным поэтом, но никогда не сможет стать истинно совершенным и великим человеком.

ИСТОРИЯ ПРИЗНАЁТ ТЕХ ЛЮДЕЙ ВЕЛИКИМИ, КОТОРЫЕ, ТРУДЯСЬ ДЛЯ ОБЩЕЙ ЦЕЛИ, САМИ СТАНОВИЛИСЬ БЛАГОРОДНЕЕ; ОПЫТ ПРЕВОЗНОСИТ, КАК САМОГО СЧАСТЛИВОГО, ТОГО, КТО принес СЧАСТЬЕ НАИБОЛЬШЕМУ КОЛИЧЕСТВУ ЛЮДЕЙ; сама религия учит нас тому, что тот идеал, к которому все стремятся, принес себя в жертву ради человечества, — а кто осмелится отрицать подобные поучения?
Если мы избрали профессию, в рамках которой мы больше всего можем трудиться для человечества, то мы не согнемся под ее бременем, потому что это — жертва во имя всех; ТОГДА МЫ ИСПЫТАЕМ НЕ ЖАЛКУЮ, ОГРАНИЧЕННУЮ, ЭГОИСТИЧЕСКУЮ РАДОСТЬ, А НАШЕ СЧАСТЬЕ БУДЕТ ПРИНАДЛЕЖАТЬ МИЛЛИОНАМ, наши дела будут жить ТОГДА тихой, но вечно действенной жизнью, а НАД НАШИМ ПРАХОМ ПРОЛЬЮТСЯ ГОРЯЧИЕ СЛЕЗЫ БЛАГОРОДНЫХ ЛЮДЕЙ.

Peşə seçən gəncin düşüncələri. Karl Marks (1835)

Heyvanın hərəkət etməli olduğu hərəkət dairəsini təbiət özü müəyyən edib, və o, sakitcə, dairəni çıxmağa çalışmadan, hər hansı başqa bir dairənin mövcudluğu haqda şübhələnmədən hərəkətini başa vurmağa çalışır. İlahi eynilə insana da ümumi məqsədi göstərdi – bəşəriyyəti və özünü yüksəltmək, amma bu məqsədə nail olmaq üçün lazım olan vasitələri axtarmağı onun öz öhdəsinə buraxdı; o insana cəmiyyətdə özünə uyğun və ən yaxşı özünü və bəşəriyyəti yüksəltmək imkanı verən yeri tutmağı onun özünə həvalə etdi.

Belə seçim imkanı insanın dünyanın digər varlıqları üzərində böyük üstünlüyüdür, amma bununla bərabər bu seçim həm də elə hərəkətdir ki, bütün insan həyatını məhv edə, bütün planlarını poza və onu bədbəxt edə bilər. Beləliklə, belə seçimi ciddi götür-qoy etmək öz həyat yoluna başlayan və öz vacib işlərini təsadüfün öhdəsinə buraxmaq istəməyən gənc oğlanın birinci vəzifəsidir.

Hər kəsin gözünün qarşısında müəyyən hədəf, - elə hədəf ki, ən azından onun özünə böyük görünür və əgər ən dərin etiqad, ürəyin səsi bunu qəbul edirsə, həqiqətən də belədir, çünki, ilahi heç vaxt canlını tamamilə özbaşına qoymur; bu səs sakitcə,amma əminliklə danışır.
Amma bu – asanlıqla batırılan səsdir, və bizim ruh yüksəkliyi hesab etdiyimiz, ola bilsin, ani zaman kəsiyi tərəfindən doğrulub, və eynilə ola bilər ki, həmin an yenidən onu məhv etsin. Bizim təxəyyülümüz alovlana, bizim hisslərimiz ehtiraslana bilər, ruhlar gözümüzün qarşısında ora-bura hərəkət edir və biz ehtirasla ilahinin bizə göstərdiyini güman etdiyimiz hədəfə qapılmışıq; amma bizim coşğu ilə ürəyimizə sıxdığımız şey tezliklə bizi uzaqlaşdırır, - və budur, bizim bütün varlığımız dağılmışdır.

Buna görə ciddi götür-qoy etməliyik, seçdiyimiz peşə həqiqətənmi bizi ruhlandırır, daxili səsimiz onu tövsiyyə edirmi, bizim ruh yüksəkliyimiz yanlış deyildi ki, ilahi çağırış hesab etdiyimiz xəyal deyildi ki. Amma ruhlandırma mənbəyinin özünü tapmadan bunu öyrənə bilərikmi?

Böyük olan parıltı ilə əhatə olunub, parıltı şöhrətpərəstlik yaradır, şöhrətpərəstlik isə asanlıqla ruh yüksəkliyi və ya bizə ruh yüksəkliyi kimi görünəni yaradır; amma şöhrətpərəstlik iblisinin yoldan çıxardığı kəsi, ağıl dayandırmaq gücündə deyil, və o qarşısıalınmaz gücün arxasınca çəkdiyi yerə atılır: o artıq cəmiyyətdə öz yerini özü seçmir, onun əvəzinə təsadüf və illuziya qərar verir.

Bizim məqsədimiz cəmiyyətdə daha çox parlamaq şansımız olan belə bir yer tutmaqdır: bu elə bir yer deyil ki, onu tutmaqla, bəlkə də, uzun illər boyunca bir dəfə də olsun yorğunluq hiss etməzdik, həvəsimiz heç vaxt tükənməzdi, coşğumuz soyumazdı. Əksinə, tezliklə hiss edəcik ki, bizim istəklərimiz yerinə yetirilməyib, bizim ideyalarımız reallaşmayıb, biz ilahiyə şikayətlənməyə, bəşəriyyəti lənətləməyə başlayacıq.

Amma bu və ya digər peşə ilə ruhlanmağa təkcə şöhrətpərəstlik səbəb olmur. Biz, ola bilsin ki, bu peşəni öz fantaziyamızda bəzəmişik, - elə bəzəmişik ki, o, yalnız həyatın verə biləcəyi ən yüksək səadətə çevrilib. Biz bu peşəni fikrimizdə analiz etməmişik, onun bütün ağırlığını, onun bizim üzərimizə qoyduğu böyük məsuliyyəti qiymətləndirməmişik; biz ona sadəcə uzaqdan baxmışıq, uzaqlıq isə aldadıcıdır.

Belə halda bizim öz ağlımız bizim məsləhətçimiz ola bilməz, çünki, o hisslər tərəfindən aldadıldığından, fantaziya ilə kor olduğundan nə təcrübəyə, nə də dərin müşahidəyə əsaslanır. Bəs biz baxışlarımızı hara yönəltməliyik, ağıl bizi tərk etdiyində bizə kim kömək edəcək?
Böyük həyat yolu keçmiş, taleyin ağırlığını görmüş valideynlər, - bizim qəlbimiz cavab verir.
Və əgər onu soyuqqanlılıqla müzakirə edəndən, onun bütün ağırlığını, bütün çətinliyini görəndən sonra bizim ruh yüksəkliyimiz hələ də gücünü saxlayırsa, biz hələ də seçdiyimiz peşəni sevməyə davam ediriksə, - onda biz onu seçməliyik, onda ruh yüksəkliyi bizi aldatmayacaq, tələsiklik etməyəcik.

Amma biz həmişə meyl göstərdiyimiz peşəni seçə bilmərik; bizim cəmiyyətdəki münasibətlərimiz biz onlara müəyyən təsir göstərmək vəziyyətində olana qədər, artıq məlum dərəcədə qaydaya düşməyə başlayır.

Artıq bizim fiziki təbiətimiz tez-tez təhlükəli şəkildə bizə qarşı dayanır, onun qaydalarına laqeyd yanaşmağa isə heç kim cürət etməz.
Düzdür, ondan güclü olmağı bacararıq, amma o zaman biz daha sürətlə yıxılacıq; bu halda biz yumşaq özül üzərində bina tikməyə çalışırıq, və bütün həyatımız mənəvi və cismani arasında uğursuz mübarizəyə çevrilir. Öz daxilində mübarizə aparan elementləri məğlub etmək qabiliyyətində olmayan, həyatın qarşısıalınmaz təzyiqinə qarşı dayana bilməyən biri necə rahat hərəkət edə bilər? Axı, böyük və gözəl işlər yalnız dinclikdən törəyə bilər; o – yetişmiş məhsulun bitə biləcəyi torpaqdır. Amma bizim peşəmizə uyğun gəlməyən, belə fiziki vəziyyətə baxmayaraq, biz uzun müddət işləyə bilmərik və nadir hallarda sevinclə işləyirik, öz əmin-amanlığımızı vəzifəmizə qurban verdiyimiz haqda fikir yenə də bizi daha böyük enerji ilə hərəkət etməyə sövq edir, zəif güclə olsa belə. Əgər biz lazımı istedadımız olmayan peşəni seçmişiksə, heç vaxt onu lazımı şəkildə yerinə yetirə bilməyəcik və tezliklə utanc hissi ilə öz bacarıqsızlığımıza əmin olacıq və özümüzə söyləyəcik ki, biz dünyanın ən faydasız canlısıyıq, cəmiyyətin öz vəzifəsini yerinə yetirə bilməyən üzvlərindən biriyik. O zaman ən adi nəticə öz-özünə nifrət olacaq; bundan əzablı, bizi əhatə edən dünyanın hədiyyələrini ilə yeri əvəz edilməyən hiss varmı? Özünə nifrət – qəlbi daim zəhərləyən və udan, onun həyatverici qanını soran, ona insanlara qarşı nifrət və ümidsizlik zəhəri qatan ilandır.

Müzakirə etdiyimiz, bizim müəyyən peşəyə bacarığımız haqda yanlış fikir, - xaricdən məzəmmət ilə qarşılanmasa da, özü-özündən qisas alan, xarici dünyanın bizdə yarada biləcəyindən çox əzab verən səhvdir.

Əgər biz bütün bunları götür-qoy etmişiksə və bizim həyat şərtlərimiz bizə istənilən peşəni seçməyə imkan verirsə, onda biz bizə ən böyük üstünlüyü verən, doğruluğuna tamamilə əmin olduğumuz ideyalara əsaslanan peşəni seçə bilərik. Biz insanlıq uğrunda fəaliyyət və bu ümumi məqsədə yaxınlaşmağımız üçün qarşımızda daha geniş sahə açan peşəni seçə bilərik, hansı ki, onunla müqayisədə istənilən peşə mükəmməlliyə yaxınlaşmaq üçün yalnız vasitədir.
İnsanı hər şeydən çox yüksəldən, onun fəaliyyətinə, bütün təşəbbüslərinə yüksək alicənablıq verən, onu kütlədə heyrət doğuraraq onu kütlə üzərində göylərə qaldıran məhz ləyaqətdir.
Amma ləyaqəti yalnız o peşə verə bilər ki, biz orda qul aləti deyilik, öz sahəmizdə müstəqil şəkildə yaradırıq: o peşə ki, pis hərəkətlər tələb etmir – heç olmasa xarici görünüşünə görə pis – və hansı ki, hətta ən yaxşı insan belə əsil qürürla öz üzərinə götürə bilər. Yüksək dərəcədə bütün bunlara malik peşə, heç də həmişə yüksək peşə olmasa da, həmişə üstün peşədir. Amma bizim ləyaqətimizə uyğun olmayan peşənin bizi hörmətdən saldığı kimi, biz nəticədə bizim yanlış hesab edəcəyimiz ideyalara əsaslanan peşənin ağırlığı altında da üzülürük.
Biz burda özümüzü aldatmaqdan başqa qurtuluş tapmırıq, özünü aldatmaq üzərində qurulmuş qurtuluş isə - ümidsizliklə dolu qurtuluşdur.

O peşələr, hansılar ki, həyatın özünə müdaxilə etməkdən çox abstrakt həqiqətlərlə məşğul olur, sərt prinsipləri, möhkəm və sarsılmaz əqidəsi olmayan gənc üçün daha təhlükəlidir. Bununla belə, əgər qəlbimizdə dərin köklər atıbsa, əgər həyatımızı və cəhdlərimizi onlarda hakim olan ideyalara qurban verməyə hazırıqsa, bu peşələr bizə daha ali görünür. Onlar həmin peşələrə istedadı olan kəsləri xoşbəxt edə bilər, amma onları tələsik, düşünmədən, zamana uyaraq qəbul edənləri məhvə sürükləyir.
Əksinə, peşəmizin əsaslandığı ideyalar haqda yüksək fikirdə olmaq bizə cəmiyyətdə daha yüksək yer verir, bizim öz mənliyimizi yüksəldir, hərəkətlərimizi mətin edir.

Yüksək qiymətləndirdiyi peşəni seçən insan ona layiq ola bilməyəcəyi haqda fikrindən diksinəcək, - o artıq ona görə alicənab hərəkət edəcək ki, onun cəmiyyətdə tutacağı mövqe alicənab olacaq.
Amma peşə seçimində bizi yönləndirən əsas idarəedici Bəşəriyyətin səadəti, bizim özümüzün mükəməlləşməyimizdir. Düşünmək lazım deyil ki, bu iki maraq bir-birinə düşmən ola, bir-birilə mübarizəyə girə bilər, onlardan biri digərini məhv etməlidir; insan təbiəti elə qurulmuşdur ki, insan öz müasirlərinin mükəmməlləşməsi üçün, onların səadəti uğrunda çalışaraq mükəmməlləşə bilər.

Əgər insan yalnız özü üçün çalışırsa, o yəqin ki, məşhur alim,böyük müdrik, gözəl şair ola bilər, amma heç vaxt həqiqi kamil və böyük insan ola bilməz.

Tarix o insanları böyük hesab edir ki, ümumi məqsədlər uğrunda çalışaraq, onlar özləri xeyirxah insana çevriliblər; kim daha çox sayda insana xoşbəxlik nəsib edirsə, təcrübə xoşbəxt kimi məhz o insanın tərifini göylərə qaldırır;
Əgər biz onun çərçivəsində bəşəriyyət üçün daha çox çalışa biləcəyimiz peşəni seçmişiksə, onda biz onun yükü altında əyilməyəcik, çünki, bu – hamı naminə qurbandır. Onda biz kədərli, məhdud, eqoist sevinc yaşamayacıq, bizim xoşbəxtliyimiz isə milyonlarla insana aid olacaq, onda bizim işlərimiz sakit,amma fəal həyat yaşayacaq, bizim qəbrimiz üzərində isə alicənab insanların isti göz yaşları töküləcək.

Tərcümə Günel Muradova