Barbara Erenrayx. “Sosialist feminizm nədir?” 1976
Bu mətn sistemliliyə və ya xülasə şəklində xarakterə iddialı deyil. Mənə feminizm Məktəbinin ilk dərsində məruzə hazırlamaq vəzifəsi düşməyənə qədər- və məhz bu məruzənin hazırlanması məni çoxdan maraqlandıran mövzunu araşdırmaq üçün əla səbəb oldu, sosialist feminizm haqqında heç nə bilmirdim. Əlbəttə ki, belə vəziyyətdə heç bir ümumi təsvir təsəvvür edə bilməzdim. Amma tərtibi marksist və sosialist feminizm haqqında nəinki məndə, həm də oxucularda bəzi ilkin təsəvvürlər yarada biləcək münasib mənbələr seçməyə çalışdım.
Marksist və sosialist feminizm və ya feminizmlər haqqında söhbət terminoloji problemlərdən başlayır. Hər şeydən əvvəl, insana desək ki, bunlar feminizmdə tez-tez bir-birinə zidd olan iki fərqli istiqamətdir, təbii ki, həmin insanda hər hansı cəhətdən çaşqınlıq yaranacaq. Hətta bu bütöv həqiqət olmasa belə,çünki müxtəlif insanlar bu terminlərdən müxtəlif cür istifadə edir. Bəzi müasir marksistlər bu iki istiqaməti ayırmağa hazır deyillər və belə bir fikrin tərəfdarıdırlar ki, “marksist feminizm” terminini yavaş-yavaş mənasını dəyişməklə və ona yeni məna verməklə istifadə etməyə davam etmək lazımdır.
Bununla belə, belə bir ənənə mövcuddur ki, bu ənənəyə görə, qısa və kobud şəkildə desək, marksist feminizm qadınlarda spesifik maraqları inkar edən və onların kişilərlə birlikdə inqilabın işi uğrunda mübarizə aparmalı olduqlarını iddia edən iqtisadi determinizmə əsaslanan cərəyandır. Sosialist feminizm - 1970-ci illərdə formalaşmış daha gənc cərəyandır; o marksizmin və radikal feminizmin sintezidir və qismən hər iki nəzəri istiqamətlə mübahisəyə girir.
Feminizm ideyalarının əsası hələ kommunist partiyasının Manifestində qoyulmuşdur, orada deyilir:
Burjua öz qadınına adi istehsal aləti kimi baxır. O eşidir ki, istehsal alətlərini ümumi istifadəyə vermək nəzərdə tutulur, və, əlbəttə ki, onun qadınını da eyni tale gözləyəcəyi haqda fikirdən əl çəkə bilmir.
O heç təxmin belə etmir ki, söhbət elə qadınların sadə istehal aləti olduqları belə vəziyyətinin aradan qaldırılmasından gedir.
Amma marksist feminizmin təməlinin əsasını haqlı olaraq digər klassik mətn – Engelsin “Ailənin,xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi” kitabı təşkil edir. Bu kitab elmdə inqilab etdi – o ilk dəfə olaraq seksuallıq və reproduksiya məsələlərini iqtisadi nəzəriyyəyə daxil etdi. Engelsin əsas ideyası bundan ibarət idi ki, əməyin cinsi bölgüsü yalnız xüsusi mülkiyyətin yaranması ilə məna kəsb etməyə başladı. Məhz istehsal əlavələrinin bölünməsinə ehtiyac yarandıqda kişilər yığılmış mülkiyyəti varisə verməyə can atmağa başladılar, beləliklə də qadının davranışı üzərində nəzarət yarandı.
Beləliklə, zülmün kökü – xüsusi mülkiyyətdir. Uyğun olaraq, xüsusi mülkiyyəti aradan qaldırmaq qadınlara olunan zülmün obyektiv əsasını aradan qaldırmaq deməkdir.
XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəlləri üçün marksist feminizm haqqında belə fikirlərin əsası bu postulatla qoyulmuşdur ki, sosial-iqtisadi şərtlərdən kənarda “qadın məsələsi” mövcud deyil. Aleksandra Kollantay qeyd edirdi ki, burjua qadınları ilə proletar qadınların maraqları müxtəlifdir, uyğun olaraq da, ümumi qadın maraqları uğrunda birləşmək işçi sinfin qadınlarının azad olması nöqteyi-nəzərindən perspektivsizdir: (Qeyd etmək lazımdır ki, Kollontay bu mövqeyini 1908-ci ildə “Qadın məsələlərinin sosial mənşəyi” kitabının girişində vətəndaş hüququ, əmək hüququ və düzgün iş şəraiti və s. kimi problemlərin kontekstində - yeni, bugün “qadın məsələləsi” adı altında anladığımız məsələlərdən daha dar məsələləri nəzərdə tutaraq, ifadə edir.)
Marksizm daxilində bu ənənə çərçivəsində cərəyan formalaşmışdı, hansının ki, tərəfdarları qadınların öz hüquqları uğrunda mübarizəsini işçilərin istismara qarşı ümumi mübraizəsindən aşağı qoyaraq onu inkar edir və ya kiçildirdi.İndi də marksistlərin içərisində elələri var ki, qadınların yeganə çıxış yolu kimi – sosializm uğrunda mübarizədə kişiləri dəstəkləmək olmasında israr edirlər. Aydın görünür ki, kim bu mövqedə dayanır işçi sinif daxilində qadının kişi tərəfindən əsarətə alındığını görmür.
Bununla belə, hələ XIX əsrdə sosializm hərəkatları daxilində başqa baxışlar da səsləndirilirdi. Avqust Bebel 1878-ci ildə “Qadın və sosializm” əsərində seksual əxlaqın ikili standartı kimi qadın zülmünün qeyri-iqtisadi metodunu ayırdı və daha sonralar Kollontayın iddia etdiyi “daxil olduğu sinifdən asılı olmayaraq bütün qadınlar həm də ümumi maraqlara malikdir,” fikrinə əks olan nəticəyə gəldi.
Feminist fikirlərin bu cərəyanı 1970-ci illərdə “sosialist feminizm” və ya onu başqa cür də adlandırdıqları kimi “antikapitalist feminizm” adlanan cərəyan kimi formalaşdı.
Sosialist feminizmin əsasları çox aydın və ardıcıl şəkildə amerikan feministi Barbara Erenrayxın 1976-cı ildə yazılmış “Sosialist feminizm nədir?” məqaləsində izah olunub. Erenrayx açıq şəkildə sosialist feminizmi onun “mexaniki marksizm” adlandırdığı cərəyana qarşı qoyur: bu insanlar üçün yalnız istehsal prosesi və konvensional siyasi sahə ilə bağlı olan şeylər vacibdir və analiz üçün uyğundur. Bu nöqteyi-nəzərdən, insan təcrübəsinin və sosial yaşamının istənilən digər hissəsi – təhsillə, seksuallıqla,istirahətlə,ailə ilə,incəsənətlə,musiqi ilə,ev əməyi ilə və s. bağlı şeylər –ictimai dəyişikliklərin əsas prosesləri xaricində qalır və “üstquruma” və ya “mədəniyyətə” daxildir.
Bir çox digər sosialistlər kimi, Erenrayx da həm siyasəti, həm də kapitalizmi daha geniş mənada başa düşür: o qeyd edir ki, kapitalizm,xüsusilə inhisarçı fazada, yeni bazarlar əldə etməyə can atır və bütün ictimai həyatı yarıb keçir, deməli, istehlak istehsaldan az məna daşımır, və sinfi mübarizə təkcə iş yerlərində deyil, həm də sinfi maraqların toqquşduğu istənilən digər sahələrdə, eyni zamanda da təhsildə,tibbdə,musiqidə və s., baş verir. Bu nöqqteyi-nəzərdən sosialistlərin məqsədi istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətin dəyişdirilməsi ilə məhdudlaşmır – söhbət bütövlükdə sosial yaşamın dəyişməsindən gedir.
O öz müasirlərini – radikal feministləri qadınlara qarşı olan zülmdə kapitalizmin rolunu qiymətləndirməməkdə tənqid edir.
Erenrayxın fikrincə, radikal feministlər yanlış olaraq kişi hökmranlğının universal olması ideyasını, bütün sosial sistemlərin öz-özlüyündə patriarxatın təzahürü olmasını və imperializm,militarizm və kapitalizmin –sadəcə anadangəlmə kişi zorakılğının təzahürü olmasını iddia edirlər. Erenrayx belə mövqeni bir neçə səbəbə görə zəif hesab edir.
Birincisi, o kişiləri bir kənara qoyur və onlarla əsl insani və eqalitar əsasda razılaşmaq üçün konseptual imkana yol vermir.
İkincisi, o qadınların bir çox nailiyyətlərinə qiymət vermir – nə qədər ki, onlar patriarxat sistem daxilində həyata keçirlər.
Amma onun nöqteyi-nəzərinə görə ən əsası, aqrar cəmiyyətdən sənaye kapitalizminə keçidlə şərtlənən tarixi dəyişiklikləri nəzərə almaqdır. Çünki, kapitalizməqədərki cəmiyyət sözün ənənəvi mənasında həqiqətən patriarxal idi: istehsalın mərkəzi ailənin böyük kişisi tərəfindən idarə edilən ev təsərrüfatı idi. Sənaye kapitalizmi isə, nə qədər ziddiyyətli olsa da, patriarxatın ayağının altından torpağı qaçırdı. Ailə üzvləri fabriklərdə fərdi və azad muzdlu işçiyə çevrilərək kütləvi şəkildə ev təsərrüfatını tərk etməyə başladılar.
Əlbəttə, kapitalizm bununla kişi hökmranlığına son qoymadı. Amma Erenrayxın qeyd etdiyi kimi, bugün bizim məruz qaldığımız gender zülmünün konkret forması, əsas etibarilə nisbətən yaxın zamanlarda yaranmışdır. O buradan belə nəticəyə gəlir ki, qadınların bugünkü təcrübələrini qadın təcrübəsi kimi dərk etmək üçün kapitalizm bir sistem kimi baxılmalı və analiz edilməlidir.
Hər şeydən əvvəl, söhbət ailə daxilindəki istismardan gedir: uşaqlara baxmaq və ev əməyi qadın prioroteti olaraq qalır.İşlərin belə vəziyyəti güclü sosial dövlət vasitəsilə (yəni, ictimai təzyiq və sol partiyaların qanunverici fəaliyyəti vasitəsilə - başqa sözlə, kapitalizmin məhdudlaşması ilə) və ictimai dəyərlərin dəyişməsi (məsələn,məsuliyyətli atalıq idealının yayılması) ilə yüngülləşə bilər. Amma bir tərəfdən, bu yalnız seçilmiş ölkələrdə - İqtisadi Şimal ölkələrində, özü də hamısında yox, baş verir. Digər tərəfdən, bu nailiyyətlər kapitalizmin özü qeyrii-stabil olduğundan həmişə qeyri-stabildir: o müntəzəm olaraq tənəzzül və böhranlara meyllidir,hər bir böhran isə sosial dövlətin demontajına və konservativ ritorikanın dirçəlməsinə səbəb olur. Və nəhayət, belə nailiyyətlər həmişə məhdud olacaq, çünki, ailə ideologiyası kapitalizm üçün əsas rol oynamağa davam edir və kapitalizm şərtləri daxilində heç vaxt, məsələn, uşaqlara qayğının tamamən ictimailəşməsi baş verməyəcək – çünki, bu heç bir kapitalist hökumətin razılaşmayacağı böyük miqdarda dövlət xərcləri tələb edir.
Daha bir nümunə - qadın bədəninin seksuallaşdırılması və obyektivləşdirilməsi. Qadın bədəni – artıq kapitalizm tərəfindən fəth edilmiş bazardır, və bu strateji mövqeydən o döyüşsüz əl çəkməz. Əlbəttə, qadın bədənini kapitalizmi dağıtmadan,onu məhdudlaşdırmaqla geri almağın mümkün olub-olmadığını yenidən müzakirə etmək olar, amma görünür ki, buna qarşı güclü arqument var : obyektivləşdirmə qadının ailədə asılı statusu üçün keçərlidir, ailə isə, artıq qeyd olunduğu kimi, kapitalizm üşün mühüm ideoloji mən kəsb edir.
Beləliklə, nə edək? Feminst-sosialistlərin cavabı: həm patriarxata,həm də kapitalizmə qarşı mübarizə aparmaq. Bir mübarizə metodu var – digər əzilmiş qruplarla birləşmək.
Комментариев нет:
Отправить комментарий